- ئایا روح کێشان ئازاری هه‌یه؟ ئه‌گه‌ر هه‌یه چۆنه‌و کاته‌که‌ی چه‌نده؟
-
به‌ڕاستی روح کێشان له بابه‌ته غه‌یبی و نهێنیه‌کانه‌و ئێمه نازانین چۆنه ئیللا ئه‌وه‌ی که ده‌قێک له قورئان یان سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) بۆی روون کردبێتینه‌وه. جا هه‌ندێک له‌و ریوایه‌تانه‌ی له‌م بابه‌ته‌دا هه‌ن و سیووتی (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له کتێبی «شرح الصدور بشرح حال الموت و القبور» هێناونیه‌ته‌وه له‌سه‌ر روح کێشان و ئازارو راده‌ی ئازاره‌که هه هه‌ندێکیان ده‌ڵێن گیان کێشانه‌که به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه وایه که سێسه‌د شمشێری لێ بده‌ن له یه‌ک کاتدا، ریوایه‌تێکی تر ده‌ڵێت به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه‌ی که هه‌زار شمشێری لێ بده‌ن و ئه‌مانه، به شێوه‌یه‌کی گشتی ئه‌م ریوایه‌تانه ئه‌لبانی (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له «سلسلة الأحادیث الضعیفة»دا هه‌مووی به زه‌عیف داناون و فه‌رموویه‌تی: راست نین.
له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌دا که بۆمان ده‌رکه‌وت زۆرینه‌ی ئه‌م ریوایه‌تانه راست نین و زه‌عیفن یان حوکمیان پێ هه‌ڵناسووڕێت، به‌ڵام گۆمان له‌وه‌دا نییه‌و ده‌زانین روح کێشانه‌کان له یه‌کێکێکه‌وه بۆ یه‌کێکی تر فه‌رق و جیاوازی هه‌یه؛ روح کێشانی پیاوی موسوڵمان و پیاو چاک وه‌کوو پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێت: وه‌کوو ئه‌وه وایه تکه ئاوێک له ده‌می گۆزه‌یه‌که‌وه بێته ده‌ره‌وه (فَتَخْرُجُ تَسِيلُ كَمَا تَسِيلُ الْقَطْرَةُ مِنْ فِي السِّقَاءِ [أحمد: 18534؛ حاکم: 107؛ ئه‌لبانی ده‌فه‌رموێ: سه‌حیحه (مشکاة المصابیح: 1630)])؛ ئێ ئه‌مه به‌ته‌ئکید ئازاری که‌متره له گیانکێشانی پیاوخراپێک که گیانکێشانه‌که‌ی وه‌کو ئه‌وه وایه که کۆنجره‌یه‌ک که هه‌موو لایه‌کی دڕکه‌و چه‌قیوه به‌ناو خورییه‌کی ته‌ڕدا بته‌وێت ده‌ریبهێنیته‌وە (فَيَنْتَزِعُهَا كَمَا يُنْتَزَعُ السَّفُّودُ مِنَ الصُّوفِ الْمَبْلُولِ)، جا وه‌ختێک تۆ ئه‌م کۆنجره‌یه که خۆی له هه‌موو لایه‌که‌وه چقڵه‌که‌ی پێوه‌یه رای ده‌کێشیت هه‌مووی خوری دێنێت له‌گه‌ڵ خۆی دێنێت و زۆر به گرانیش لێی ده‌کرێته‌وه. که‌واته روح کێشانی پیاوخراپه‌که ئه‌وه‌نده گه‌وره‌یه. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێت که روح کێشانه‌کان فه‌رقیان هه‌یه له ئازار کێشان و کات و چۆنیه‌تی ده‌رچوونه‌که‌دا.
- ئایا هه‌رکه‌سێک له ره‌مه‌زاندا یا له جومعه‌دا بمرێت عه‌زابی قه‌بر ناچێژێت؟
-
ئایا هه‌رکه‌سێک له ره‌مه‌زاندا یا له جومعه‌دا بمرێت عه‌زابی قه‌بر ناچێژێت، ئه‌گه‌ر غه‌یره موسوڵمانیش بێت؟ من وام بیستووه به‌ڵام نازانم تا چه‌ند راسته؟
نا وا نییه؛ کابرا موسوڵمان نه‌بێت و له جومعه‌دا مردبێت چ ته‌ئسیراتێکی له‌سه‌ر سزانه‌دانه‌که‌ی هه‌یه که له شه‌و یان رۆژجی جومعه‌دا بمرێت؟ به‌ڵێ پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێت: «مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَمُوتُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَوْ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ إِلَّا وَقَاهُ اللهُ فِتْنَةَ الْقَبْرِ» [أحمد: 6582؛ الترمذي: 1074؛ ئه‌لبانی به حه‌سه‌نی داناوه (صحیح الترغیب والترهیب: 3562)]؛ «هیچ موسوڵمانێک نییه که له رۆژ یان شه‌وی جومعه‌دا بمرێت ئیللا ئه‌وه‌ی که خوای گه‌وره له فیتنه‌ی قه‌بر ده‌یپارێزێت». ئیمامی ترمزی (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) فه‌رمووده‌که‌ی به «منقطع الإسناد» داناوه واته زه‌عیفه. هه‌روه‌ها ئیبنو حه‌جه‌ریش ده‌فه‌رموێت زه‌عیفه، به‌ڵام ئه‌لبانی (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌فه‌رموێت: به مه‌جمووعی رێگاکانی ده‌بێته ده‌ره‌جه‌ی حه‌سه‌ن. به نیسبه‌ت پارستنی له فیتنه‌که‌ش که واتای چییه، موباره‌کفووری (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له شه‌رحی ترمزیدا ده‌فه‌رموێت: «(إِلَّا وَقَاهُ اللَّهُ) أَيْ حَفِظَهُ (فِتْنَةَ الْقَبْرِ) أَيْ عَذَابَهُ وَسُؤَالَهُ»؛ واته خوای په‌روه‌ردگار له عه‌زابی قه‌بر و له سوئاله‌کان که لێی ده‌پرسرێت ئاسان کاری بۆ ده‌کات و له‌سه‌ری قورس نابێت و ده‌یپارێزێت. پاشان ده‌فه‌رموێ: «وَهُوَ يَحْتَمِلُ الْإِطْلَاقَ وَالتَّقْيِيدَ» [المبارکفوري، تحفة الأحوذي بشرح جامع الترمذي : 4/160]؛ له‌فزه‌که هه‌م هه‌ڵگری ره‌هابوونه (واته هه‌موو جۆره عه‌زاب و تاقیکارییه‌کی لێ دوور که‌وێته‌وه) هه‌م هه‌ڵگری موقه‌ییه‌دبوونیشه (واته هه‌ندێک سزاو پرسیار هه‌ر بمێنێت).
ئه‌مه فه‌رمووده‌که‌یه‌و ئه‌گه‌ر به بۆچوونی ئه‌لبانی به حه‌سه‌نیشی دابنێین و کاری پێ بکه‌ین، گرنگ ئه‌وه‌یه که ته‌نها بۆ موسوڵمانه‌و غه‌یره موسوڵمان ناگرێته‌وه؛ که‌واته غه‌یره موسوڵمان هیچ شتێکی ئه‌وانه ته‌ئسیری له‌سه‌ر ناکات؛ واللّه أعلم.
- ئایا پرسیاری ناو گۆڕ بۆ موسوڵمانیشه‌و بۆ کافریشه؟
-
ئه‌گه‌ر که‌سێک ئیسلامی پێ نه‌گه‌یشتبێت مردبێت ئایا پرسیاری ناو گۆڕی چۆن ده‌بێت؟ ئایا پرسیاری ناو گۆڕ بۆ موسوڵمانیشه‌و بۆ کافریشه؟
بۆچوونی په‌سه‌ند و راجح ئه‌وه‌یه که پرسیاره‌کان بۆ هه‌موویانه. هه‌ندێک له زانایان فه‌رموویانه که مادام پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێ: «فَبِي تُفْتَنُونَ، وَعَنِّي تُسْأَلُونَ» [مسند احمد: ژماره ی 25089؛ إثبات عذاب القبر وسؤال الملكين للبیهقی : ژماره ی 29. صححه الآلبانی رحمه الله فی " صَحِيحُ التَّرْغِيب وَالتَّرْهِيب " رقم 3557]؛ «ده‌رباره‌ی من تاقیکاریتان له‌سه‌ر دهکرێت و ده‌رباره‌ی من پرسیارتان لێ دهکرێت»، هه‌روه‌ها فه‌رمووده‌ی تر: «إنَّ هذِهِ الأُمَّةَ تُبْتَلَى فِي قُبُورِهَا» [مسلم: 2867؛ أحمد: 13447]؛ «به‌ڕاستی ئه‌م ئوممه‌ته له ناو گۆڕه‌کانیاندا تووشی به‌ڵاو تاقیکاری ده‌بن»، هه‌ندێک ده‌فه‌رموون مه‌به‌ستی ئوممه‌ته موسوڵمانه‌که‌یه، هه‌ندێکی تر ده‌فه‌رموون: مه‌به‌ستی ئوممه‌تی ئیستیجابه‌که‌یه، واته ئه‌و خه‌ڵکه‌ی که له خزمه‌تیدا بوون و له ژیانیدا بوون و بینویانه‌و له‌وێ بوون؛ ئه‌وانه مه‌سئوولن و به کافرو موسوڵمانه‌وه پرسیاریان لێ دهکرێت.
به‌ڵام ده‌لیله‌کان زه‌عیفن له‌وه‌ی که بڵێین ته‌نها موسوڵمانه‌کان ده‌گرێته‌وه؛ ئیمامی ئیبنولقه‌ییم (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له کتێبی «الروح»دا وه‌ڵامی ئه‌مانه هه‌مووی ده‌داته‌وه‌و ده‌لیلی هه‌ر دوو لایه‌نه‌که دێنێت پاشان خۆی ته‌رجیح به‌وه ده‌دات و به‌ڵگه‌ی فه‌رمووده‌شی بۆ ده‌هێنێته‌وه که موسوڵمان و کافر ده‌گرێته‌وه، چونکه پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رموویه‌تی که ئیماندارو دووڕوو و کافریش وه‌ڵام ده‌داته‌وه؛ چونکه له‌و فه‌رمووده‌ی که باسی پرسیاری گۆڕ ده‌کات، فریشته‌کان له هه‌موو مردووه‌کان له هه‌ر یه‌کێک له‌وانه ده‌پرسن که تۆ ناسیاوی و زانستت ده‌رباره‌ی ئه‌و پیاوه چی بوو که هات له ناوتاندا و داوای پێغه‌مبه‌رێ‌تی کردبوو واته پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام)؟ موسوڵمان سه‌لیس و ره‌وان و بێ کیشه جوابی ده‌داته‌وه‌و به ئاسانی ده‌ڵێت باوه‌ڕم پێی هێناوه‌و پێغه‌مبه‌ری خوایه‌و قبووڵم بووه. ئه‌مما دووڕوو ده‌که‌وێته تورته‌تورتی زمانی و ناتوانێت جواب بداته‌وه؛ هه‌روها کافریش ناتوانێت [بۆ زانیاری زیاتر سه‌یری ئه‌م فه‌رمووده‌یه بکه که فه‌رمووده‌یه‌کی دوورو درێژه: «عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ، قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فِي جِنَازَةِ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ، فَانْتَهَيْنَا إِلَى الْقَبْرِ، وَلَمَّا يُلْحَدْ، فَجَلَسَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَجَلَسْنَا حَوْلَهُ، كَأَنَّ عَلَى رُءُوسِنَا الطَّيْرَ، وَفِي يَدِهِ عُودٌ يَنْكُتُ فِي الْأَرْضِ، فَرَفَعَ رَأْسَهُ، فَقَالَ: «اسْتَعِيذُوا بِاللهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ مَرَّتَيْنِ، أَوْ ثَلَاثًا...» (أحمد : 18534؛ أبوداود :4752؛ ئه‌لبانیش به سه‌حیحی داناوه: صحیح الترغیب والترهیب: 3558)].
که‌وابوو پرسیاره‌کان له موسوڵمان و دووڕوو و کافریش دهکرێت وه‌کوو له فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ری خوادا (علیه الصّلاة والسّلام) هاتووه‌و پرسیاری ناو گۆڕ له هه‌موو که‌سێک دهکرێت. مه‌رجیش نییه له ناو گۆڕدا بێت، ده‌شێت ماسی خواردبێتی به‌ڵام خوای په‌روه‌ردگار هه‌ر ئیراده‌ی وایه که حه‌تمه‌ن لێی ده‌پرسێته‌وه به‌و شێوه‌یه که فریشته‌کان لێی بپرسنه‌وه؛ واللّه تعالی أعلم.
- ئایا عه‌زابی قه‌بر هه‌یه؟
-
ئایا عه‌زابی قه‌بر هه‌یه؟ وه‌ڵام چییه بۆ ئه‌وانه‌ی که ده‌ڵێن هه‌ندێک که‌س زووتر مردووه، که‌واته زیاتر عه‌زاب ده‌درێت له‌وه‌ی که که‌سێک ماوه‌یه‌کی که‌م پێش قیامه‌ت ده‌مرێت و ماوه‌ی عه‌زابه‌که‌ی که‌متره‌و ئه‌مه‌ش نابێت؟!
دوو پرسیاره:
یه‌که‌م: ئایا عه‌زابی قه‌بر هه‌یه؟ به‌ڵێ به‌ته‌ئکید هه‌یه وه‌کو خوای په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێ: «النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوّاً وَعَشِيّاً وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ» [غافر: 46]؛ « ئاگری دۆزه‌خ به‌یانیان و ئێواران نیشانیان ده‌درێت (یان پیایاندا ده‌چزێنرێت، له جیهانی به‌رزه‌خدا). رۆژی قیامه‌تیش فه‌رمان ده‌درێت: ئاده‌ی تاقم و ده‌سته‌ی فیرعه‌ون بخه‌نه ناو ئێش و ئازاری زۆر ناخۆشه‌وه». ئه‌مه باسی قه‌ومی فیرعه‌ونه؛ ئیمامی ئیبنو که‌سیر (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌فه‌رموێ: ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت یه‌کێک له ده‌لیله‌کانیان ئه‌مه‌یه که عه‌زابی قه‌بر هه‌یه [ابن کثیر، تفسير القرآن العظيم: 7/132]. هه‌روه‌ها فه‌رمووده‌ی سه‌حیحی پێغه‌مبه‌ری خواش (علیه الصّلاة والسّلام) که بوخاری و موسلیم ریوایه‌تیان کردووه هه‌یه که ده‌فه‌رموێت: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ القَبْرِ» [البخاری: 832 و 1377؛ مسلم: 588 و 589]؛ «خوایه په‌نا ده‌گرم به تۆ له سزاو ئه‌شکه‌نجه‌ی گۆڕ».
که‌وابوو عه‌زابی قه‌بر هه‌یه به به‌ڵگه‌ی قورئان و سوننه‌ت؛ فه‌رمووده‌ی تریش له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته زۆرن. ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌فه‌رموێ: «أن العذاب على الروح والبدن» [ابن تیمیة، مجموع الفتاوی: 4/289]؛ «سزاکه هه‌م له‌سه‌ر روحه‌و هه‌م جه‌سته‌ش». ئینجا ده‌فه‌رموێ: وه‌کوو خه‌وه. ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تیش به شێوه‌یه‌کی گشتی هه‌موویان ئه‌م نموونه‌یان هێناوه‌ته‌وه که وه‌کوو خه‌و وایه؛ چۆن یه‌کێک خه‌وتووه له‌به‌ر ده‌ستتا زاهیره‌ن ئه‌و راکشاوه‌و هیچ جووڵه‌یه‌کی نییه‌و ئیستراحه‌ته به‌ڵام له خه‌ویدا را ده‌کات ئێستاو ده‌یکوژن و یه‌کێک به دواوه‌یه‌تی، یه‌کێک لێی ده‌دات و دڕنده‌یه‌ک په‌لاماری داوه‌و که‌وتووه‌ته ئاوه‌و ئه‌سووتێت له خه‌وه‌که‌یداو ئێمه هه‌ست به هیچ شتێ ناکه‌ین، سزای گۆڕه‌که‌ش وایه.
دووه‌م: ئه‌گه‌ر هه‌ندێک که‌س زووتر مردووه که‌واته زیاتر عه‌زاب ده‌درێت؟ نا زیاتر عه‌زاب نادرێت؛ خوای په‌روه‌ردگار عه‌دلی مۆتڵه‌قه‌و مسقاڵه زه‌ڕڕه‌یه‌کیش حیساب ده‌کات چ خێرو چ شه‌ڕ. بۆیه ئه‌گه‌ر موسوڵمانێک له سه‌رده‌می سه‌یدنا ئاده‌مه‌وه مردبێت خۆ تا قیامه‌ت سزا نادرێت! ئیبنو عو‌سه‌یمین ده‌فه‌رموێت: «يُعذَّب بقَدْرِ ذنوبه» [ابن عثیمین، الشرح الممتع: 3/180 و پاش ئه‌وه]؛ «به‌قه‌ده‌ر گۆناحه‌کانی خۆی عه‌زاب ده‌چێژێت». ئینجا ده‌شفه‌رموێت: به‌ڵام ئه‌گه‌ر کافر بوو له‌و کاته‌ی دفن دهکرێت هه‌تا رۆژی قیامه‌ت ئه‌وه هه‌ر له ژێر ئازارو ئه‌شکه‌نجه‌دایه چونکه به کافری مردووه خوا لامان دات. ئیبنولقه‌ییمیش له کتێبی «الروح»دا باس له‌مانه هه‌مووی ده‌کاته‌وه‌و ته‌فاسیلێکی زۆر دێنێت و موناقه‌شه‌ی ده‌کات و وه‌کوو عاده‌تی خۆی بۆچوونی هه‌موو زاناکان که ئایا عه‌زابه‌که چۆنه؟ له‌سه‌ر جه‌سته‌یه، له‌سه‌ر روحه؟ یان هه‌ردوو.