له ئایه‌تی سێی سووره‌تی نوور خوای په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێ: «الزَّانِي لَا يَنكِحُ إلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لَا يَنكِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ». زانایانی ئیسلام ده‌رباره‌ی له‌یه‌کدانه‌وه‌ی ئه‌م ئایه‌ته بێگومان راجوێن؛ چونکه که خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: « الزَّانِي لَا يَنكِحُ إلَّا زَانِيَةً»، وشه‌ی نیکاح به مه‌عنای گرێبه‌ستی هاوسه‌رگیریش دێت و به مه‌عنای جیماع و سه‌رجێییش دێت. که‌واته یه‌کێک له مه‌عناکان ئه‌وه‌یه که ئه‌و که‌سه‌ی که خۆی زیناکاره هه‌ر ده‌بێت زیناکارێک بخوازێت بۆ هاوسه‌رگیری. مه‌عنای دووه‌میش ئه‌وه‌یه که ئه‌و که‌سه‌ی که زیناکاره هه‌ر لایه‌قی ئه‌وه‌یه که ده‌چێته‌وه بۆ لای زیناکارێکی تر یان بۆ لای موشریکێک. ئه‌و ئافره‌ته‌ی زیناکاره یان پیاوێکی زیناکاری وه‌کو خۆی سووک و سه‌لیم دێت زینای له‌گه‌ڵ ده‌کات یان موشریکێک دێت زینای له‌گه‌ڵ ده‌کات؛ یه‌عنی له زیناکاره موسوڵمانه‌که که فاسقه خراپتر دێت زینای له‌گه‌ڵ ده‌کات که کابرای موشریکه. جا باسی موشریکه‌که بۆ « تقبیح الصورة»‍یه یه‌عنی قێزه‌ون کردنی ئه‌م دیمه‌نه که پیاوێکی موسوڵمان رازی بێت به‌وه‌ی که ده‌چێته لای ئافره‌تێکی له‌شفرۆش و سووکایه‌تی به‌سه‌ر خۆیشیدا ده‌هنێت یان ده‌چێته لای ئافره‌تێکی موشریک، هه‌روه‌ها ئافره‌تێکی موسوڵمان به له‌شفرۆشیه‌که‌ی خۆی ئه‌وه‌نده سووک ده‌کات که کابرایه‌کی سه‌رسه‌ری دوور له رووی ئێوه هیچ و پووچ دێت بۆ لای و زینای له‌گه‌ڵ ده‌کات، له‌ویش خراپتر کابرایه‌کی موشریک دێته لای! ئه‌مه ئه‌گه‌ر نیکاحه‌که به مه‌عنای سه‌رجێیی کردن له یه‌ک بده‌ینه‌وه.

   به مه‌عنای گرێبه‌سته‌که‌ش ئیمامی ئه‌حمه‌د (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێ: حه‌رامه نابێت پیاوی موسوڵمانی داوێنپاک ئافره‌تی داوێنپیس بێنێت و پێچه‌وانه‌که‌شی هه‌روه‌ها. ئیمامی ئیبنوته‌یمییه‌و ئیمامی ئیبنولقه‌ییمیش (ره‌حمه‌تی خوایان لێبێت) موناسه‌ره‌ی ئه‌م ره‌ئیه‌یان کردووه؛ ئیبنو ته‌یمییه له مه‌جمووعی فه‌تاوادا، به‌رگی پازده‌یه‌م که ته‌فسیری تێدایه‌و لای ئیبنولقه‌ییمیش له «إغاثة اللهفان»، به‌رگی یه‌که‌م، لاپه‌ڕه 65. به‌ڵام سێ ئیمامه به‌ڕێزه‌که‌ی تر واته ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه‌و مالیک و شافیعی (ره‌حمه‌تی خوایان لێبێت) ده‌فه‌رموون: زیناکاریش بێت هه‌ر جائیزه ماره بکرێت. ئیمامی شافیعی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له کتێبی «الأم»[1] له سه‌عیدی کوڕی موسه‌ییبه‌وه ده‌گێڕێته‌وه که ئیمامێکی به‌ڕێزی ئوممه‌ته‌که‌یه ده‌فه‌رموێ: حوکمی ئه‌م ئایه‌ته نه‌سخ بۆته‌وه به‌و ئایه‌ته‌ی که ده‌فه‌رموێ: «وَأَنْكِحُوا الأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ» [النّور: 32]؛ «ژن بده‌ن به‌ پیاوانی بێ ژن و ئافره‌تانی بێ مێرد بده‌ن به‌شوو، هه‌روه‌ها ژن بده‌ن به‌ به‌نده ساڵحه‌کانتان و که‌نیزه‌که‌‌کانیشتان بده‌ن به‌‌ شوو». لێره‌دا ده‌فه‌رموێ: به گشتی ئێوه ئافره‌تانی خۆتان ماره بکه‌ن. که ده‌ڵێ ئافره‌تانی خۆتان، هه‌موو نه‌وعێکی تێدایه. ئه‌مه یه‌که‌مین به‌ڵگه که ئیمامی شافیعی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) هێناوێتیه‌وه. پاشان ده‌فه‌رموێ: ‌به شێوه‌یه‌کی گشتی حه‌ڵاڵه ماره کردنی.

   جا لێره‌دا گرنگ خاڵێکه که سه‌به‌بی نوزوول و هاتنه خواره‌وه‌ی ئایه‌ته‌که چییه؟ هه‌ندێک سه‌حابی به‌ڕێز له موهاجیره‌کان فه‌قیر بوون که هاتبوونه مه‌دینه، هه‌ندێک ئافره‌تی له‌شفرۆش هه‌بوون له مه‌دینه ناسراو بوون، ده‌وڵه‌مه‌ندیش بوون و خه‌ڵک ده‌چووه لایان و پاره‌ی ده‌دانێ و زینایان له‌گه‌ڵ ده‌کردن وه‌کو ئه‌م زه‌مانه، جا ئه‌و سه‌حابییه به‌ڕێزه فه‌قیرانه وتیان: وه‌ڵا ئه‌گه‌ر ئێمه ئه‌وانه ماره بکه‌ین باشه، خانوویان هه‌یه، ماڵیان هه‌یه، جێگاو رێگایان هه‌یه، ئێمه‌ش ده‌چینه ماڵه‌که‌و هه‌م له‌گه‌ڵیان ده‌بین و ژنی ئێمه ده‌بن و هه‌م ئه‌و ئیشه‌ی خۆیشیان ده‌که‌ن و ئێمه‌ش ماڵ و جێگاو رێگایه‌کمان ده‌ست ده‌که‌وێت! ئیتر ئایه‌ته‌که له‌سه‌ر ئه‌مه هاته خواره‌وه که ئه‌م کاره جائیز نییه.[2]

   ریوایه‌تی دووه‌می سه‌به‌بی هاتنه خواره‌وه‌که هه‌ر ئه‌وه‌یه که مه‌ڕسه‌دی کوڕی ئه‌بی مه‌ڕسه‌دی غه‌نه‌وی پرسیاری له پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) کرد و عه‌رزی کرد: من ئافره‌تێک هه‌بوو به ناوی عه‌ناق له مه‌ککه له‌شفرۆش بوو ئاڵای له‌سه‌ر ماڵه‌که‌ی ده‌چه‌قاند هه‌روه‌کو ئه‌م زیناکارانه‌ی ئه‌م سه‌رده‌مه که ره‌سمی خۆیان داده‌نێن ئه‌وانیش ئاڵایان له‌سه‌ر ماڵه‌کانیان داده‌نا، جا وتی: من په‌یوه‌ندیم له‌گه‌ڵیدا هه‌بوو له جاهیلیه‌تدا، ئیتر ئه‌م موسوڵمان بووه‌و هیجره‌تی کردووه بۆ مه‌دینه، پرسی به پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) کرد که ئایا جائیزه بیخوازم چونکه حه‌ز ده‌که‌م؟ پێغه‌مبه‌ری خوا  (علیه الصّلاة والسّلام) سه‌ره‌تا بێده‌نگ بوو، پاشان ئه‌م ئایه‌ته هاته خواره‌وه‌و ئیتر رێگای نه‌دا که بیخوازێت.[3]

   که‌وابوو له‌سه‌ر ئه‌ساسی ئه‌م ئایه‌ت و فه‌رمووده ئه‌وه‌ی ئیمامی ئه‌حمه‌دی کوڕی حه‌نبه‌ل فه‌رموویه‌تی به‌قووه‌تتر ده‌کاته‌وه که ئه‌و ئافره‌ته‌ی پیشه‌ی له‌شفرۆشییه پیاوی موسوڵمان نایهێنێت. به‌ڵام گرنگ ئه‌وه‌یه که وه‌ک پیشه‌ له‌شفرۆشیه‌که بکات. ئه‌مه مه‌عنای وا نییه که ئافره‌تێک زینای کردووه‌و که‌س نازانێت به‌ڵام دوایی که‌شف ده‌بێت که ئه‌و کاره‌ی کردووه ئیتر نه‌یخوازێت، چونکه ئه‌م کاره‌ش سیتری موسوڵمانی تێدا نییه. یان ئافره‌تێکی غه‌ربی که موسوڵمان بووه، ئه‌و پیاوه‌ی که ده‌یخوازێت ناتوانێت بڵێت موهیم ئه‌وه‌یه که زینای نه‌کردبێت، ناتوانێت وای پێ بڵێت چونکه ئه‌و گه‌ڕاوه‌ته‌وه له کرده‌وه‌کانی رابردووی. هه‌روه‌ها ژنه‌که‌ش ناتوانێت به کابرا بڵێت: به‌و مه‌رجه‌ هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ ده‌که‌م که پێشتر زینای نه‌کردبێت، چونکه پیاوه‌که‌ش پێشتر ئیلتیزامی دینی نه‌بووه‌و له‌وانه‌یه زینای کردبێت. که‌وابوو له‌م حاڵه‌ته‌دا که ئافره‌تێک زینای کردووه‌و دوایی ته‌وبه ده‌کات و داوێنپاک ده‌رده‌چێت و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئیسلام و حیجاب و حه‌ج و عو‌مره‌و ته‌وبه کردنێکی پاکی کردووه ناشێت بڵێین که‌س ماره‌ی نه‌کات! بۆ پیاوه‌که‌ش هه‌روه‌ها. چونکه رێساو قاعیده ئه‌وه‌یه که «الْإِسْلَامُ يَجُبُّ مَا قَبْلَهُ»[4]؛ «ئیسلام ئه‌وه‌ی رابردووی ده‌سڕێته‌وه».

   لێره‌دا به باش ده‌زانم که خاڵێک باس بکه‌م که په‌یوه‌ندی به‌م بابه‌ته‌وه هه‌یه؛ له کاتی هه‌ڵبژاردنی یه‌که‌م جاری ئۆردۆغان له ئه‌سته‌نبووڵ گه‌ڕه‌کێکی لێبوو که سی و شه‌ش هه‌زار داوێنپیسی لێبوو! ئۆردۆغان چوو بۆ ناویان و وتی هه‌ر که‌سێک بیه‌وێت واز له داوێنپیسی بێنێت که ناچار بووبێت له‌سه‌ری و بارودۆخ ناچاری کردبێت و بیه‌وێت ته‌وبه بکات و واز بێنێت ئه‌گه‌ر من ده‌رچووم رێگایه‌کی پاکداوێنی بۆ ده‌که‌مه‌وه، جێگاو رێگای تایبه‌تی خۆی هه‌بێت و دوایی پاک بێته‌وه‌و حه‌ج و ته‌وبه کردن و ئیلتیزامی ئیسلامه‌تی و به‌شوودانه‌که. سه‌یریش ئه‌وه بوو که هه‌موو رۆژنامه‌کانی تورکیا نووسیان که یه‌که‌مین سه‌وت له‌م گه‌ڕه‌که داوێنپیسه‌دا ئۆردۆغان و حیزبه‌که‌ی هێناویانه! بۆیه ده‌شێت له حاڵه‌تێکی ئاوادا که‌سانی داوێنپیس بگه‌ڕێنه‌وه بۆ ته‌وبه کردن، بۆ حیجاب، بۆ حه‌ج کردن و پاشان بۆ به شوودانه‌وه‌شیان، بۆ ئه‌وه‌ی ژیانێکی پڕکامه‌رانی و ئیماندارانه ببه‌نه سه‌ر.

   که‌وابوو له‌م بابه‌ته‌دا ئه‌وه‌ی ئیمامی ئه‌حمه‌د که ده‌فه‌رموێت: ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بوو له‌سه‌ر له‌شفرۆشیه‌که‌ی ته‌بعه‌ن نابێت ماره بکرێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌ی کردبوو یان ده‌یه‌وێت ته‌وبه بکات به‌هۆی ئه‌م پیاوه موسوڵما‌نه‌وه‌و له زیناکاری ده‌گه‌ڕێته‌وه ته‌بعه‌ن شتێکی باشتره که بیخوازێت.

   به‌ڵام ئه‌گه‌ر هات و مه‌عناکه‌شمان وا وه‌رنه‌گرت که بڵێین مه‌عنای نیکاحه‌، ئیتر مه‌عنای ئایه‌ته‌که که ده‌فه‌رموێ: «الزَّانِي لَا يَنكِحُ إلَّا زَانِيَةً» واته جیماعی له‌گه‌ڵ ناکات، زینای له‌گه‌ڵ ناکات مه‌گه‌ر که‌سێکی سووک وه‌کو خۆی یان موشریکێک. ئه‌م که‌لیمه‌یه‌ش ئیبنو عه‌بباس ته‌فسیری کردووه‌و ئه‌مه قه‌ولی موجاهید و سه‌عیدی کوڕی موسه‌ییب و عه‌تائی کوڕی ئه‌بی‌ڕه‌باح و موقاتیل و زۆر له ئه‌هلی ته‌فسیریشه. قه‌ولی ئیبنوعه‌بباسیش به‌ڵگه‌و حوججه‌یه‌کی گه‌وره‌ی تێدایه که ئاوا ته‌فسیری کردووه، چونکه هه‌م شاره‌زای شه‌رعه‌که‌یه به گشتی و هه‌م شاره‌زای ئایه‌ته‌که‌شه به تایبه‌تی که ئیبنو عه‌بباس سوێند ده‌خوات هیچ ئایه‌تێک نه‌هاتۆته خواره‌وه ئیللا زانیومه له‌سه‌ر کێ و له کوێ هاتۆته خواره‌وه‌و مه‌عناکانیشی که لێ وه‌رگیراوه چییه.

   پاشان که ده‌شفه‌رموێت: «وَحُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ»، نیکاحه‌که به حه‌رام داده‌نێت و ئه‌مه‌ش بۆچوونه‌که‌ی ئیمامی ئه‌حمه‌د به‌قووه‌تتر ده‌کات مادام له‌سه‌ر داوێنپیسیه‌که‌ی مابێته‌وه‌و نه‌گه‌ڕابێته‌وه.

ئه‌مه ئایه‌تی 83ی سووره‌تی نیسائه، خوای په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێ: «وَإِذَا جَاءهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً»؛ لێره‌دا سه‌ره‌تا باس له‌ کۆمه‌ڵه خه‌ڵکێک ده‌کات که هێشتا ئیمان له دڵیاندا ته‌واو خۆی نه‌گرتووه‌و ته‌سلیم بوونیشیان به فه‌رمانی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ماویه‌تی خۆی بگرێت، بۆیه ئه‌مانه که که‌لیمه‌یه‌کیان به‌ر ده‌ست ده‌که‌وێت یه‌کسه‌ر بڵاوی ده‌که‌نه‌وه به ناو خۆیانداو قسه‌که ده‌گه‌یه‌نن بێ ئه‌وه‌ی بیگه‌ڕێننه‌وه بۆ پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) و کاربه‌ده‌ستان. جا کاربه‌ده‌ستان (أُوْلِي الأَمْرِ) کێن که پێویسته پرسیارو روونکاریه‌که‌ی بۆ بگه‌ڕێندرێته‌وه؟ ده‌ڵێین بۆ خوله‌فای راشیدین، بۆ یاوه‌ران، بۆ والیه‌کان، بۆ نائیبه‌کان، بۆ جێگره‌کانیان و له‌دوای ئه‌وانیش بۆ کاربه‌ده‌ستانی تر، بۆ مه‌سئوولی کۆمه‌ڵ و رێکخراوه‌که‌ت، بۆ مه‌لای مزگه‌وته‌که‌، بۆ پیاوماقووڵانێک، بۆ ئه‌وانه‌ی که ده‌زانن ئیستنباتی ئه‌حکام بکه‌ن. ئه‌مه جوزئێکه له شه‌ڕی واته‌وات که روو ده‌دات؛ بۆ نموونه قسه‌‌و ئیددیعایه‌ک به‌رانبه‌ر سه‌رۆکێکی موسوڵمان ده‌کرێت و تۆ ده‌یبیستیت، ئایا تۆ یه‌کسه‌ر وه‌ری ده‌گریت و ده‌یگه‌یه‌نیته‌وه به خه‌ڵکی تر؟ نا نابێت بیگه‌یه‌نیت. بۆیه که تۆ مه‌سئوولی جه‌ماعه‌تێکی ئیسلامیت پێویسته شتێکی وا وه‌کو راپۆرتێک به‌رز بکه‌یته‌وه سه‌ره‌‌وه بۆ لای مه‌سئوولی باڵاده‌ست،  ئه‌وانه‌ی که ئه‌م وه‌سفه‌یان هه‌یه: «يَسْتَنبِطُونَهُ»، ئه‌وان ده‌توانن شیکاری بۆ بکه‌ن.

   جا ئه‌مه خۆی دوای ئه‌وه‌یه که زانیمان خه‌به‌ره‌که هه‌یه‌و بڵاو بۆته‌وه‌و خه‌ڵک باسی ده‌که‌ن به‌ڵام جێی یه‌قینی نییه، بۆیه به‌رزی ده‌که‌ینه‌وه بۆ سه‌رێ تا بزانین به چ هه‌ده‌فێک ئه‌م قسه‌یه کراوه، چونکه ئه‌وان ده‌زانن شیکاریه‌که‌ی بکه‌ن هه‌روه‌کو له ته‌فسیری قوڕتوبی و سه‌عدی و ئه‌وانی تریشدا به‌و شێوه‌یه هاتووه. له ته‌فسیری سه‌عدیدا ده‌فه‌رموێ: «يستخرجونه بفكرهم وآرائهم السديدة وعلومهم الرشيدة. وفي هذا دليل لقاعدة أدبية وهي أنه إذا حصل بحث في أمر من الأمور ينبغي أن يولَّى مَنْ هو أهل لذلك ويجعل إلى أهله، ولا يتقدم بين أيديهم، فإنه أقرب إلى الصواب وأحرى للسلامة من الخطأ. وفيه النهي عن العجلة والتسرع لنشر الأمور من حين سماعها، والأمر بالتأمل قبل الكلام والنظر فيه، هل هو مصلحة، فيُقْدِم عليه الإنسان؟ أم لافيحجم عنه؟»[1]؛ «ئه‌وان به هزرو هۆش و راو بۆچوونی رێکوپێکی خۆیان و زانستی چاک و پته‌ویان لێی تێده‌گه‌ن و راستییه‌که ده‌رده‌هێنن. جا ئه‌مه به‌ڵگه‌ی رێسایه‌کی ئه‌ده‌بی و ئه‌خلاقییه که هه‌رکاتێک باسێک ده‌رباره‌ی شتێک که‌وته نێوانه‌وه، پێویسته بسپێررێته ئه‌و که‌سه‌ی که له بابه‌تێکی وادا سه‌رده‌رچووه‌و بخرێته به‌رده‌ست ئه‌وی لێی تێده‌گات، ئیتر نابێت خۆیان بڵاوی بکه‌نه‌وه. کارێکی وا به راستی و دروستی نزیکتره‌و ئه‌گه‌ری هه‌ڵه‌کردن و به‌لاڕێچووندا که‌م ده‌کاته‌وه. هه‌روه‌ها به‌رهه‌ڵستیشه له په‌له کردن و خێرابوون له بڵاو کردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌کاندا له‌و کاته‌وه که ده‌یبیستێت، فه‌رمانیشه به تێڕوانین و لێ وردبوونه‌وه به‌ر له قسه کردن ده‌رباره‌ی که ئایا ئه‌مه شتێکی باش و خێره که ئینسان بۆی بچێته پێشه‌وه، یان نه‌خێر هیچ خێری تێدا نییه‌و با خۆی لێ بگرێته‌وه؟».

   که‌واته ئه‌وان ده‌زانن که به‌رژه‌وه‌ندیه‌که له چیدایه، ئیتر ئایا ته‌علیماتێک ده‌رده‌که‌ن و ده‌ڵێن له‌م مه‌وزووعه بێده‌نگ بن و تکایه بڵاوی مه‌که‌نه‌وه یان ده‌ڵێن باشه بڵاوی که‌نه‌وه چونکه ئیستیفاده‌یه‌کی هه‌یه؛ به‌م شێوه‌یه ده‌بێت. که‌واته وه‌کو نه‌تیجه ده‌ڵێین: «أُوْلِي الأَمْرِ»‍ه‌که مه‌به‌ست له‌وانه‌یه که ئه‌هلی عیلمن، فه‌قیهن، شیکاری سیاسین، سیاسه‌تمه‌دارن، خاوه‌ن بیرمه‌ندین، خاوه‌ن ته‌نزیماتن، خاوه‌ن مه‌سئوولیه‌تی ئه‌منین، ئه‌وانه‌ن که ئیستنباته‌که ده‌که‌نه‌وه.

سه‌ره‌تا ده‌ڵێین: ئایه‌تی «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً» حه‌قه‌و عه‌دله‌و خوای په‌روه‌دگار عه‌زابی که‌س نادات تا ئیقامه حوججه‌ی له‌سه‌ر نه‌کردبێت، ته‌نانه‌ت ئه‌و که‌سانه‌ی که پێیان ده‌وترێت ئه‌هلی فه‌تره واته له نێوان پێغه‌مبه‌رێک بۆ پێغه‌مبه‌رێکی که هاتوون، بۆ نموونه سه‌یدنا مووسا (سه‌لامی خوای لێبێت) هاتووه، دوای فه‌تره‌یه‌کی زۆر به‌نی ئیسرائیل گۆمڕا بوون و دوایی سه‌یدنا عیسا هاتووه که ده‌فه‌رموێ: «إنَّما أُرسِلتُ إِلَى خِرافِ بَني إسرائيل الضالّة»[1]؛ «من ته‌نها نێردراوم بۆ لای بۆ مه‌ڕه گێژه‌کان، مه‌ڕه سه‌رلێشێواوه‌کانی به‌نی ئیسرائیل». بۆیه که پێغه‌مبه‌ران هاتوون و پاشان مه‌سافه‌یه‌ک ماوه‌ته‌وه که پێغه‌مبه‌رێکی تر نه‌هاتووه‌و به خه‌ڵکی ئه‌و سه‌رده‌مه ده‌وترێت ئه‌هلی فه‌تره که پێغه‌مبه‌ریان بۆ نه‌هاتووه یان خه‌ڵکانێکی تر له شوێنی تر که پێغه‌مبه‌ریان پێ نه‌گه‌یشتووه، له ناوچه‌یه‌ک بوون پێغه‌مبه‌ری لێ بووه به‌ڵام ئه‌وان کۆچیان کردووه‌و رۆیشتوون بۆ شوێنێکی که له‌وێ زوڕڕیه‌تیان زیادی کردووه، ئه‌م ئه‌هلی فه‌تره‌یه پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌رباره‌یان ده‌فه‌رموێ: له رۆژی قیامه‌تدا خوای گه‌وره ئیمتیحانیان ده‌کات، ئه‌مرێکیان بۆ ده‌رده‌کات که بچنه ناو ئاگرێکه‌وه، ئه‌گه‌ر سه‌مع و تاعه‌یان ده‌ربڕی ئه‌وه ئیتر سه‌رکه‌وتوو ده‌بن، خوای په‌روه‌ردگار له‌وێ ئیمتیحانه‌که‌یان وه‌ها ده‌کات.[2] بۆیه یه‌که‌م ئایه‌ته‌که وایه‌و دادپه‌روه‌ریش هه‌ر ئه‌وه ده‌خوازێت که که‌س عه‌زاب نه‌درێت هه‌تا ئیقامه حوججه‌ی له سه‌ر نه‌کرابێت.

   پاشان ئایه‌ته‌که‌ی سووره‌تی یاسین که ده‌فه‌رموێ: «لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أُنْذِرَ آبَاؤُهُمْ فَهُمْ غَافِلُونَ»؛ ده‌رباره‌ی وشه‌ی «مَا» له‌م ئایه‌ته‌دا دوو ته‌فسیر هه‌یه:

یه‌که‌م: مای نافیه‌یه؛ واته بۆ ئه‌وه‌ی هۆشداری بده‌یته قه‌ومێک که پێغه‌مبه‌ریان بۆ نه‌چووه پێشتر.

دووه‌م: مای مه‌وسوولییه؛ یه‌عنی پێشتر پێغه‌مبه‌ری تریش چووه بۆ باب و باپیرانی ئه‌وان، به‌ڵام گوێیان به پێغه‌مبه‌ران نه‌داوه. جا که قه‌ومه‌که حساب بکه‌ین وه‌کو عه‌ره‌ب، به‌ڵێ پێغه‌مبه‌ریان بۆ هاتووه، بۆ نموونه سه‌یدنا ئیسماعیل پێغه‌مبه‌رێتیه‌که‌ی له ناو عه‌ره‌بدایه‌و هه‌روه‌ها هوود و ساڵح و پێغه‌مه‌مبه‌رانی تریش بۆ عه‌ره‌به‌کان هاتوون.

   بۆیه ئێمه له کۆی هه‌ردوو بۆچوونه‌که‌دا ده‌توانین بڵێین ئه‌م عه‌ره‌بانه وه‌کو قه‌وم په‌یامیان بۆ چووه، به‌ڵام که په‌یامی پێغه‌مبه‌رانیان لێ بڕا، ئیتر بوونه‌ته‌وه به ئه‌هلی فه‌تره؛ بۆیه ئایه‌ته‌که فه‌رمووی: قه‌ومێک که باو باپیرانیان ئاگادار نه‌کراونه‌ته‌وه، نه‌یفه‌رموو هه‌ر ئه‌سڵه‌ن قه‌ومه‌که ئاگادار نه‌کراونه‌ته‌وه! چونکه وه‌کو قه‌وم، پێشتر پێغه‌مبه‌ریان بۆ هاتووه که ناوی هه‌ندێکیانمان هێنا، به‌ڵام لێره‌دا فاسڵێک دروست بۆته‌وه‌و باوک و باپیرانی ئه‌مان بوونه‌ته‌وه به ئه‌هلی فه‌تره، چونکه پێغه‌مبه‌ریان بۆ نه‌هاتووه؛ واللّه تعالی أعلم.

جا بۆچی جیاوازن؟ وه‌کو موحه‌مه‌د قوتب ده‌فه‌رموێت: ئه‌و که‌سه‌ی که حوکم «بغیر ما أنزل اللّه» ده‌کات و خۆی له جیاتی خوای گه‌وره داناوه، ئه‌مه هه‌م کافره، هه‌م زاڵمه، هه‌م فاسقه! شه‌یتان بوو به مه‌لعوون و له ره‌حمه‌تی خوای گه‌وره ده‌ر کرا له‌به‌ر ئه‌وه سه‌جده‌یه‌کی بۆ ئاده‌م نه‌برد که فه‌رمانی خوای په‌روه‌ردگار بوو و شکاندی، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆی به مه‌غروور داناو وتی من باشترم له ئه‌و، چونکه خوایه من ده‌زانم و تۆ نازانیت که من باشترم له ئه‌و! ئێ باشه ئه‌م حاکمه که قانوونه‌که‌ی گۆڕیوه‌و شه‌ریعه‌تی ئیسلامی خستۆته که‌ناره‌وه سێ حوکمی کوفر گرتوویه‌تیه‌وه، جا که کوفر بیگرێته‌وه زوڵم و فسق چییه؟ زوڵم و فسق ده‌شێت موسوڵمان بێت و بیکات، ده‌ی که‌واته بۆ کافریش ده‌شێت. جا کابرا که کافر بووبێت یه‌عنی کافره‌و فاسق نییه؟ کافره‌و زاڵم نییه؟ ئێ خودی فسقه‌که‌ش هه‌ر به مه‌عنای کوفر دێته‌وه، وه‌ک قورئان ده‌فه‌رموێ: «فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» [الکهف: 50]؛ «له‌ فه‌رمانی په‌روه‌ردگاری یاخی بوو».

   جا وه‌ک پێشتریش روونمان کردۆته‌وه ئه‌و که‌سه‌ی حوکم به شه‌رعی خوا ناکات، کوفره‌که‌ی سێ مه‌جالی وه‌رگرتووه:

یه‌که‌م: یاسایه‌کی داڕشتووه موخالیف به شه‌ریعه‌تی خوای په‌روه‌ردگار: «أَمْ لَهُمْ شُرَكَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَن بِهِ اللَّهُ» [الشوری: 21]؛ «یان شوێنی ئه‌و هاوه‌ڵگه‌رانه‌ ده‌که‌ون که‌ به ‌ناوی دینه‌وه‌ به‌رنامه‌یان بۆ داناون و په‌یڕه‌وییان ده‌که‌ن بێ ئه‌وه‌ی خوا مۆڵه‌تی دابێت و پێی رازی بێت». ئه‌م که‌سه شه‌ریکی بۆ خوای گه‌وره بڕیار داوه.

دووه‌م: حوکمی خوای په‌روه‌ردگاری خستۆته لاوه: «وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ» [المائدة: 44]؛ «جا ئه‌وه‌ی حوکم و داوه‌ری به‌و به‌رنامه‌یه‌ نه‌کات که‌ خوا دایبه‌زاندووه‌، ئائه‌وانه‌ بێ باوه‌ڕن»، جا ده‌شێت یاساکه یاسای فه‌ڕه‌نسی بێت یاسای ئه‌مریکی بێت به‌ڵام حاکمه‌که ته‌نفیزی کردووه‌و پێی کافر ده‌بێت، چونکه حوکمی کوفری ته‌نفیز کردووه جگه له لادانی شه‌ریعه‌ته‌که، لادانی شه‌ریعه‌ته‌که خۆی کوفره، ته‌شریع و داڕشتنی یاسا کوفرێکی تره، هێنانی شه‌ریعه‌تی یه‌کێکی ترو حوکم پێ کردنی کوفرێکی تره، فه‌رز کردنی وه‌کو یاسا کوفرێکی تره که ئیمزای کردووه‌و موخالیف به شه‌ریعه‌تی ئیسلامه. جا فه‌رقیش ناکات حاکمه‌که کێ بێت و له کوێ بێت هه‌ر پێی کافر بووه، چونکه کردوێتی به یاساو له دادگاکاندا حوکم به‌وه ده‌کرێت.

   سێیه‌م: خه‌ڵکه‌که‌ی وا لێ کردووه حوکمی پێ بکه‌ن، واته داوه‌رێتی بردۆته لای ئه‌و که ئایه‌تی ٦٠ی نیساء ده‌یگرێته‌وه: «أَلَم تَرَ إلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُواْ أَن يَكْفُرُواْ بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلاَلاً بَعِيداً»؛ «ئایا نه‌تڕوانیوه‌ته‌ ئه‌و (دووڕووانه‌ی) لافی ئه‌وه‌ لێ ده‌ده‌ن گوایه‌ به‌ڕاستی باوه‌ڕیان هێناوه‌ به‌وه‌ی که‌ بۆ تۆ ره‌وانه ‌کراوه‌‌و به‌وه‌ش که‌ پێش تۆ ره‌وانه ‌کراوه‌ (بۆ پێغه‌مبه‌ران)! که‌چی ده‌یانه‌وێت روو بکه‌نه‌ تاغووتان تا دادوه‌ریان له‌ نێواندا بکه‌ن و چاره‌سه‌ری کێشه‌کانیان بکه‌ن! له‌کاتێکدا به‌‌ڕاستی فه‌رمانیان پێ دراوه‌ که‌ باوه‌ڕیان به‌ تاغووت نه‌بێت، شه‌یتانیش ده‌یه‌وێت گومڕایان بکات به‌ گومڕاییه‌کی دوورو بێ سنوور». ئه‌مانه هه‌رسێکی مه‌ناتی کوفره‌که‌ن و ئه‌و ئایه‌ته ده‌یانگرێته‌وه.

   ده‌رباره‌ی « فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ» [المائدة: 45] یان «فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» [المائدة: 46] هه‌ندێک له زانایان فه‌رموویانه ئه‌وه باسی ئه‌هلی کیتاب ده‌که‌ن، چونکه ئه‌سڵی ئایه‌ته‌که له‌سه‌ر ئه‌هلی کیتاب هاتۆته خواره‌وه. هه‌ندێکی تر ده‌فه‌رموون عیلاقه‌ی به موسوڵمانیشه‌وه هه‌یه به‌ڵام موسوڵمانه‌که له یه‌ک حاڵه‌تدا ئه‌مه‌ی کردووه، له یه‌ک حاڵه‌تدا حوکمه‌که‌ی خوای په‌روه‌ردگاری جێبه‌جێ نه‌‌کردووه. بۆیه ته‌واو ئه‌و زانایانه‌ش هه‌ر له زانایانی سه‌رده‌مه‌وه تا ئێستا، له ئیبنو بازو موحه‌ممه‌دی کوڕی عه‌بدولوه‌ههابه‌وه تا ده‌گاته‌وه ته‌به‌ری و تا ده‌گاته‌وه سه‌حابیه به‌ڕێزه‌کان وه‌ک ئیبنو عه‌بباس و ئه‌وانی تر، هه‌موو ئه‌وانه‌ی که فه‌رموویانه کوفری ئه‌م که‌سه کوفری گه‌وره نییه‌و له دین نایکاته ده‌ره‌وه، ده‌ڵێن: «في واقعة»؛ «ئه‌گه‌ر له یه‌ک حادیسه‌و رووداودا بێت». بۆیه نموونه‌شیان هێناوه‌ته‌وه‌و فه‌رموویانه: ئه‌گه‌ر هات و غه‌نیمه‌تی ته‌وزیع کرد به‌ڵام پشکی خۆی زۆرتر داناو به پێی ئایه‌ته‌که ته‌وزیعی نه‌کرد یه‌عنی شمشیرێکی زۆر جوانی به‌رده‌ست که‌وتووه‌و هه‌ڵیگرتووه بۆ خۆی و نه‌یخسته‌وه ناو به‌یتولمال و ته‌وزیعی کاته‌وه به سه‌ر جه‌نگاوه‌ره‌کاندا یان دوو شمشێری بۆ خۆی هه‌ڵگرتووه، له‌م سه‌رده‌مه‌شدا کڵاشینکۆفێکی جوان، ده‌مانچه‌یه‌کی جوان و شتێکی نایابی ده‌ست که‌وتووه‌و هه‌ڵی ده‌گرێت بۆ خۆی، یان پاره‌یه‌کی زیاده یان هه‌ر شتێکی تر. ئه‌مه حادیسه‌یه‌که، هه‌واو هه‌وه‌سی خۆی زاڵ کردووه، ئه‌مه «کفرٌ دون کفرٍ»‍ه ئه‌گه‌ر ئه‌م بۆچوونه قبووڵ بکه‌ین، چونکه ئه‌گه‌ر دوو سه‌حابی ئیختیلافیان تێکه‌وت و بۆچوونیان جیاواز بوو، ئیتر بۆچوونی سێیه‌م دروست ناکرێت، چونکه بێگومان حه‌ق له یه‌کێکیاندایه. ئاخر ئیبنو عه‌بباس که ئه‌مه‌ی فه‌رمووه (واته فه‌رموویه‌تی کوفری گه‌وره‌ نییه‌و کوفرێکی خوار ئه‌و کوفره‌وه‌یه) سه‌حابیه‌کانی تر فه‌رموویانه هه‌ر ته‌نها به حوکم نه‌کردنه‌که پێی کافر ده‌بێت، وه‌ک چۆن خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «لَّقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ ثَالِثُ ثَلاَثَةٍ» [المائدة: 17]؛ « سوێند بێت به‌خوا بێگومان ئه‌وانه‌ش بێ‌باوه‌ڕ بوون که‌ وتیان: خوا یه‌کێکه‌ له‌ سێ دانه‌ خوا»، به خودی قه‌وله‌که پێی کافر بووه نه‌ک به‌وه‌ی ئیستیحلالیان کردووه‌و له دڵیاندایه‌و نایانه‌وێت یان بڕوایان پێی نییه یان رقیان هه‌ستاوه یان ر‌قی ئێمه هه‌ڵده‌ستێنن و ئیهانه‌ت به قورئان ده‌که‌ن، نا به خودی عه‌مه‌له‌که کافر بووه. له‌به‌ر ئه‌وه زاڵم و فاسقه‌که‌ش هه‌ر ئه‌و کافره‌ ده‌گرێته‌وه که حوکمه‌که‌ی به شه‌ریعه‌تی خوا نه‌کردووه، به‌ڵام ئه‌و که‌سه‌ش ده‌گرێته‌وه که موسوڵمانه‌و ئیمانی هه‌یه، حوکمه‌کانی تری هه‌موو به شه‌ریعه‌تی خوای گه‌وره کردووه‌و باوه‌ڕیشی وایه حوکمی خوای گه‌وره چاکتره، به‌س ئیتر زاڵ نه‌بوو به‌سه‌ر نه‌فسی خۆیداو حه‌زی له‌ شتێک بوو، حه‌زه‌که‌ی زیاتر بوو ته‌واو ئه‌مه‌ی بۆ خۆی دزی و ته‌واو هه‌ڵیگرت، له‌م حاڵه‌ته‌دایه که «کفرٌ دونَ کفرٍ»‍ه. ده‌ی برا ئه‌مه له کوێ قیاس ده‌کرێته‌وه به حاکمی ئه‌م وڵاتانه؟ حاکم و حکوومه‌تی ئه‌م وڵاتانه فڕیان به سه‌ر ئیسلامه‌که‌وه نه‌ماوه، ئیسلامیان فڕێ داوه‌ته که‌ناره‌وه! جگه له‌وه‌یه که به قانوونی ئه‌وان ژن ژن ماره ده‌کات و پیاو پیاو ماره ده‌کات!

ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له مه‌جمووعی فه‌تاوادا، به‌رگی یه‌که‌م، لاپه‌ڕه 290 ده‌فه‌رموێ: «فَإِنَّ اللَّهَ يُقْسِمُ بِمَا يُقْسِمُ بِهِ مِنْ مَخْلُوقَاتِهِ لِأَنَّهَا آيَاتُهُ وَمَخْلُوقَاتُهُ»؛ «خوای په‌روه‌ردگار سوێند ده‌خوات به‌و مه‌خلووقانه‌ی که سوێندی پێ خواردوون له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی هه‌ر یه‌کێک له‌مانه به‌ڵگه‌و نیشانه‌ی عه‌زه‌مه‌تی خوای په‌روه‌ردگارو به‌دینهێنراوی ئه‌ون»، «فَهِيَ دَلِيلٌ عَلَى رُبُوبِيَّتِهِ وَأُلُوهِيَّتِهِ وَوَحْدَانِيِّتِهِ وَعِلْمِهِ وَقُدْرَتِهِ وَمَشِيئَتِهِ وَرَحْمَتِهِ وَحِكْمَتِهِ وَعَظْمَتِهِ وَعِزَّتِهِ فَهُوَ سُبْحَانَهُ يُقْسِمُ بِهَا»؛ «ئه‌مانه به‌ڵگه‌و ده‌لیلن له‌سه‌ر په‌روه‌ردگارێتی و ئولووهیه‌ت و وه‌حدانیه‌ت و زانست و تواناو ویست و ره‌حمه‌ت و حیکمه‌ت و مه‌زنی و عیززه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی خوای گه‌وره»، خوای په‌روه‌ردگار سوێند به‌مانه ده‌خوات چونکه: «لِأَنَّ إقْسَامَهُ بِهَا تَعْظِيمٌ لَهُ سُبْحَانَهُ»؛ «سوێند خواردنه‌که‌ی به‌م مه‌خلووقاته به مه‌زن دانانی خۆیه‌تی»، «وَنَحْنُ الْمَخْلُوقُونَ لَيْسَ لَنَا أَنْ نُقْسِمَ بِهَا بِالنَّصِّ وَالْإِجْمَاعِ»؛ «به‌ڵام ئێمه‌ی خه‌لقکراو و به‌دیهێنراو بۆمان نییه سوێند به غه‌یری خوای په‌روه‌ردگار بخۆین به به‌ڵگه‌ی ده‌ق و کۆڕا». ئاخر فه‌رمووده‌کان و کۆڕای زانایان به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه که نابێت سوێند به غه‌یری خوای په‌روه‌ردگار بخۆین.

   بۆیه که خوای گه‌وره سوێند به مه‌خلووقێکی ده‌خوات له‌به‌ر ئه‌وه‌یه که موهیمم و گرنگن و به‌ڵگه‌شن له‌سه‌ر هێزو ده‌سه‌ڵاتی خوای گه‌وره؛ بۆ نموونه که ده‌فه‌رموێ: «فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ» [الواقعة: 75]، لێره‌دا ئه‌مه سوێند به ئه‌ستێره‌کان نییه به‌ڵکو سوێنده به شوێنی ئه‌ستێره‌کان؛ ئه‌و ئه‌ستێره‌ی ئێمه سه‌یری ده‌که‌ین و تیشکه‌که‌یمان ده‌گاتێ ئه‌وه ده‌مێکه‌یه ئه‌ستێره‌که له‌و شوێنه نه‌ماوه‌و به ملیۆن ساڵ له‌وێوه تێپه‌ڕ بووه‌و رۆیشتووه! ئه‌وه تیشکه‌که‌یه‌تی و هاتووه‌و ئێستا ده‌گات به ئێمه! خوا ده‌یزانێت له‌و کاته‌دا ئه‌ستێره‌که چه‌ند ملیۆن ساڵ له ئێمه دووره! بۆیه مه‌وقیع و شوێنی ئه‌ستێره چه‌ند گرنگ و موهیممه چونکه تیشکیش وه‌ختێک که دێته فه‌زاوه دێته ناو هه‌واکه‌وه سورعه‌تی فه‌رق ده‌کات و شکانه‌وه‌ی فه‌رق ده‌کات له پێش ئه‌وه‌ی بێته ناو ئه‌م چوارسه‌دهه‌زار کیلۆمه‌تر هه‌وایه‌وه، پێش ئه‌وه له فه‌زایه‌کی تردایه که هه‌وای تێدا نییه، شکانه‌وه‌ی تێدا نییه به‌و شێوه‌یه به‌ڵام چۆن بڕیوێتی تا ئێره هه‌ر خوا خۆی ده‌یزانێت! بۆیه مه‌واقیعی نجووم یه‌کێکه له‌و شته گه‌ورانه که خوا سوێندی پێ خواردوون چونکه به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر گه‌وره‌یی خوا.

   ئینجا سوێندخواردن به کات، وه‌ک ده‌فه‌رموێ: «وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ» [العصر: 1-2]، کات چه‌ند شتێکی موهیممه! باشه تۆ هه‌ر بیری لێ بکه‌ره‌وه ئه‌و زه‌مانه‌ی که کات دروست بوو! ئێستا خۆمان قسه‌که که ده‌یکه‌ین و ده‌ڵێین: ئه‌و کاته‌ی که کات دروست بوو! ئه‌ی باشه که کات نه‌بووه، چی بووه؟ بۆیه ته‌نها ئه‌وه‌مان بۆ ده‌مێنێته‌وه که بڵێین: «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ» [الحدید:3]، خوای په‌روه‌ردگار کات و شوێنی دروست کرد، حه‌ره‌که‌ت و سره‌وتی درووست کرد و هه‌روه‌ها مادده‌و وزه‌ی درووست کرد.

ده‌بێت ئه‌وه بزانین که نوونی جه‌مع له زمانی عه‌ره‌بیدا بۆ دوو شته، بۆ دوو واتا به‌کار ده‌هێنرێت: کۆو به‌مه‌زن دانان؛ بۆ نموونه که ده‌ڵێین: «عملنا» واته ئێمه چه‌ند که‌س کردمان، ئه‌مه بۆ کۆیه. بۆ به مه‌زن دانانیش وه‌ک ئه‌وه‌ی له نامه‌یه‌کی ره‌سمیدا که یه‌ک که‌س ئیمزای کردووه، بۆ نموونه ته‌نها مودیرێک ئیمزای کردووه به‌ڵام نووسراوه: وا ئه‌م نامه‌مان بۆ ناردن تکایه فڵان شتمان بۆ بکه‌ن. ده‌ی خۆ هه‌ر یه‌ک که‌سیش ئیمزای کردووه. ئه‌مه‌ ده‌چێته بابی «خۆ به مه‌زن دانان»؛ «تعظیم لنفسه». بۆیه که خوای گه‌ورە‌ش ئه‌م نوونه به کار ده‌هێنێت بۆ به مه‌زن دانانی خۆیه‌تی نه‌ک بۆ کۆ! بۆیه له هه‌ر شوێنێکدا ته‌عزیم و به گه‌وره دانان پێویست بووه خوای گه‌وره ئه‌م نوونه‌ی به‌کار هێناوه، وه‌ک هه‌مان ئایه‌ت که ئاماژه‌ت پێداوه. له‌وێشدا که عیلاقه‌ی به عیباده‌ته‌کانه‌وه هه‌یه خوای په‌روه‌ردگار به حه‌سر هێناوێتی و ئیتر نوونیشی به‌کار نه‌‌هێناوه، وه‌ک: «فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ» [العنکبوت: 56]، لێره‌دا «فَإِيَّايَ» زه‌میری مونفه‌سیله‌و پێش که‌وتووه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی حه‌سری عیباده‌ته‌که بکاته‌وه له خوای په‌روه‌ردگار، ‌که بۆ غه‌یری خوای په‌روه‌ردگار نابێت بکرێته‌وه، ئه‌وه‌یه سه‌به‌به‌که‌ی؛ واللّه تعالی أعلم.

ئه‌گه‌ر ئیمام بیخوێنێت بۆ تۆ حسێب نییه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر تۆ خۆت ده‌یخوێنیت، بۆ نموونه من ته‌راویح ده‌که‌م و سووره‌تی قه‌سه‌س ده‌خوێنم که جوزئی بیسته‌و خه‌تمه‌که‌می پێ ته‌کمیل ده‌که‌م، دوایی که ئه‌و جوزئه‌م ته‌واو کرد ده‌چمه سه‌ر جوزئی بیست و یه‌ک، داده‌نیشم چورمه‌شقی دوای نوێژه‌که‌م و جوزئی بیست و یه‌ک ده‌خوێنم، به‌ڵێ ئه‌و کاته هه‌مووی به خه‌تمی قورئان حسێبه.