دوعایه‌کی تایبه‌ت هه‌یه بۆ ئه‌و که‌سانه‌ی که قه‌رزارن، پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) سه‌یدنا عه‌لی فێر کردووه، هه‌روه‌ها سه‌یدنا عه‌لیش خه‌ڵکی که‌ی فێر کردووه‌و یاوه‌رانیش به خه‌ڵکانێکی تریان گه‌یاندۆته‌وه که ئه‌مه‌یه: «اللَّهُمَّ اكْفِنِي بِحَلَالِكَ عَنْ حَرَامِكَ، وَأَغْنِنِي بِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِوَاكَ»[1]؛ «په‌روه‌ردگارا ئه‌وه‌نده‌م له حه‌ڵاڵی خۆت پێ ببه‌خشه که پێویستم به حه‌رام نه‌بێت و به گه‌وره‌یی و به‌خششی خۆت ده‌وڵه‌مه‌ند و بێنیازم بکه له غه‌یری خۆت».

که فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ری خوایه (علیه الصّلاة والسّلام) که‌وابوو جه‌نابی زانستی له‌سه‌ر ئه‌وه هه‌یه که ئه‌م که‌سه‌ی ئه‌م ئیشه‌ی کردووه پێی ده‌چێته به‌هه‌شته‌وه. له‌وه‌ش که جاری وا هه‌یه له زمانی عه‌ره‌بیدا کرداری رابردوو به کار ده‌هێنرێت، زۆر جار مه‌به‌سته‌که‌ هه‌ر کرداری رانه‌بردووه، یه‌عنی وه‌کو ئه‌وه‌ی ده‌فه‌رموێت: «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»[1]؛ «هه‌رکه‌سێک ره‌مه‌زانه‌که به‌ڕۆژوو بووبێت له‌به‌رخاتری خوای په‌روه‌ردگارو به ئومێدی پاداشته‌وه ئه‌وه تاوانه‌کانی رابردووی به‌خشراون»؛ ئه‌مه دیاره به کرداری رابردوو هاتووه به‌ڵام خۆ بۆ داهاتووشه‌و بۆ ئه‌و که‌سانه‌شه که به‌ڕۆژوو د‌ه‌بن دوایی، یه‌عنی هه‌رکه‌سێک به‌ڕۆژوو ببێت له‌به‌ر خاتری خوای په‌روه‌ردگار ئه‌وه ئه‌جره‌که‌یه‌تی. بۆیه جاری وا هه‌یه که ده‌فه‌رموێ: «دَخَلَ النَّارَ» یان «دَخَلَ الجَنَّةَ» وه‌کو ده‌فه‌رموێ: «دَخَلَتِ امْرَأَةٌ النَّارَ فِي هِرَّةٍ رَبَطَتْهَا، فَلَمْ تُطْعِمْهَا، وَلَمْ تَدَعْهَا تَأْكُلُ مِنْ خَشَاشِ الأَرْضِ»[2]؛ «ئافره‌تێک چووه ناو ئاگری دۆزه‌خه‌وه له‌به‌ر ئه‌وه پشیله‌یه‌کی هه‌بوو نه خواردنی ده‌دایێ نه رێگای ده‌دا خۆی بڕوات خواردنی خۆی په‌یا بکات»، ئه‌مه دیاره خه‌به‌ره‌که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌یگه‌یه‌نێت که مه‌علووماتی له‌سه‌ری هه‌یه‌و خوای گه‌وره حه‌تمه‌ن خه‌به‌ری پێ داوه؛ واللّه أعلم.

به‌ڵێ راسته که شه‌هید حه‌فتاودوو حۆری پێ ده‌درێت؛ حه‌دیسی سه‌حیحی پێغه‌مبه‌ری خوایه (علیه الصّلاة والسّلام) که ده‌فه‌رموێ: «وَيُزَوَّجُ اثْنَتَيْنِ وَسَبْعِينَ زَوْجَةً مِنَ الحُورِ العِينِ»[1]؛ «حه‌فتاودوو حوری پێ ده‌درێت

وه‌کو هاوسه‌ری خۆی». شێخی ئه‌لبانیش (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) به سه‌حیحی ناساندووه.[2]

به‌ڵێ حه‌دیسه‌که راسته‌و ترمزی ریوایه‌تی کردووه‌و شێخی ئه‌لبانی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له سه‌حیحی ترمزیدا هێناوێتیه‌وه‌و ده‌ره‌جه‌ی حه‌سه‌نی داوه‌تێ و له شوێنی تریشدا ده‌ره‌جه‌ی سه‌حیح‌بوونی داوه‌تێ؛[1] واللّه تعالی أعلم. که‌وابوو حه‌دیسه‌که سه‌حیحه‌و راسته که ده‌فه‌رموێت: هه‌ر که‌سێک چل رۆژ بگات به ته‌کبیره‌ی یه‌که‌می نوێژ، یه‌عنی بچێت بۆ جه‌ماعه‌ت و ئیمام که وتوێتی «اللّه أکبر» ئه‌و له‌وێ بووبێت و له‌گه‌ڵیدا ته‌کبیره‌که‌ی وتبێت، ئه‌م که‌سه دوو به‌ڕائه‌ت وه‌رده‌گرێت، یه‌عنی له دوو شت بێخه‌م ده‌بێته‌وه: له‌وه‌ی که ناچێته ئاگری جه‌هه‌ننمه‌وه، له‌وه‌ش که له ریزی مونافیقاندا نانووسرێت؛ واللّه تعالی أعلم.

مه‌عنای ئه‌وه‌یه که جوبڕه‌ئیل ئه‌ژنۆی ناوه به ئه‌ژنۆی پێغه‌مبه‌ری خواوه‌وه (علیه الصّلاة والسّلام) و ده‌ستی خسته

سه‌ر رانی پیرۆزی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام).

له حه‌دیسی سه‌حیحی بوخاریدایه که ده‌فه‌رموێ: به‌نی هیشامی کوڕی موغیره داوای ئیجازه‌یان کرد که کچه‌که‌یان بده‌ن به عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب، پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رمووی: «فَلاَ آذَنُ، ثُمَّ لاَ آذَنُ، ثُمَّ لاَ آذَنُ إِلَّا أَنْ يُرِيدَ ابْنُ أَبِي طَالِبٍ أَنْ يُطَلِّقَ ابْنَتِي وَيَنْكِحَ ابْنَتَهُمْ»[1] «رێگا ناده‌م، پاشان رێگا ناده‌م، پاشان رێگا ناده‌م، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی که کوڕی ئه‌بیتالیب بیه‌وێت کچه‌که‌ی من ته‌ڵاق بدات و کچه‌که‌ی ئه‌وان بخوازێت». پاشان له فه‌رمووده‌یه‌کی تردا هاتووه که عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب داوای کچی ئه‌بوجه‌هلی کرد که به‌سه‌ر فاتیمه‌دا بیخوازێت، ئیتر پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رمووی: «وَإِنِّي لَسْتُ أُحَرِّمُ حَلاَلًا، وَلاَ أُحِلُّ حَرَامًا وَلَكِنْ وَاللَّهِ لاَ تَجْتَمِعُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَبِنْتُ عَدُوِّ اللَّهِ أَبَدًا»[2]؛ «من به‌ڕاستی حه‌رام حه‌ڵاڵ ناکه‌م و حه‌ڵاڵیش حه‌رام ناکه‌م ، به‌ڵام سوێند به‌خوا نابێت کچی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) له‌گه‌ڵ کچی دوژمنی خوادا کۆ ببنه‌وه». ئه‌مه ده‌رباره‌ی فاتیمه، به‌ڵام ده‌رباره‌ی زه‌ینه‌ب نازانم و نه‌مبیستووه.

   ئه‌مما بۆ فاتیمه، ئه‌وه کاتێک که شووی به سه‌یدنا عه‌لی کردبوو ئه‌و مه‌رجه له به‌ینیاندا هه‌بوو که عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب ژن نه‌هێنێت به‌سه‌ریدا، له‌به‌ر ئه‌مه‌شه که ده‌شێت ئافره‌تی موسوڵمان چ کچ و چ بێوه‌ژن که شووی کرد بیکات به شه‌رت له عه‌قده‌که‌داو بینووسێت و بڵێت به‌و شه‌رته‌ی پیاوه‌که‌م ژنم به سه‌ردا نه‌هێنێت و پیاوه‌که‌ش ئیتر بۆی نییه ژنی به سه‌ردا بێنێت و ئه‌گه‌ر ژنی به سه‌ردا هێنا ئیتر ئه‌و کاته ئافره‌ته‌که خۆی ئازاده، ده‌توانێت ته‌حه‌ممولی بکات و له‌وانه‌یه منداڵی بێت و کێشه‌ی بێت و بارودۆخه‌که وا بێت ته‌حه‌ممولی بکات؛ به‌ڵام وه‌کوو ماف، مافی هه‌یه که گرێبه‌سته‌که هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌و جیا بێته‌وه. پێغه‌مبه‌ری خواش (علیه الصّلاة والسّلام) پێش ئه‌وه‌ی روونی کاته‌وه فه‌رمووی من حه‌ڵاڵ حه‌رام ناکه‌م، حه‌رامیش حه‌ڵاڵ ناکه‌م، چونکه فره‌ژنیه‌که به ده‌قی ئایه‌ت حه‌ڵاڵه، له‌به‌رئه‌وه حه‌ڵاڵ حه‌رام ناکات و حه‌رامه‌که‌ش حه‌ڵاڵ ناکات به‌ڵام فه‌رمووی: نامه‌وێت کچه‌که‌م له‌گه‌ڵ کچی دوژمنی خوادا له یه‌ک شوێن کۆ ببنه‌وه؛ ئه‌مه‌ش سه‌به‌بی دووه‌میه‌تی که ئه‌وه‌ی قبووڵ نه‌بووه‌. ده‌شوترێت له شه‌رحی فه‌رمووده‌دا که ئه‌وان ویستوویانه که کچه‌که بده‌ن به عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب نه‌ک عه‌لی خۆی چووبێت و داوای کردبێت. له هه‌مان کاتیشدا ریوایه‌تێکی تر هه‌یه که عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب ئه‌وه‌ی بیر چبۆوه‌ که له سه‌ره‌تاوه فاتیمه‌ی ماره کرد پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ئه‌وه‌ی پێ فه‌رمووبو که ژنی تر نه‌هێنێت.

   که‌وابوو ئه‌و ئافره‌تانه که گرێبه‌ستی وایان هه‌یه ده‌توانن هه‌ڵیوه‌شێننه‌وه چونکه پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) له حه‌دیسی سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا ده‌فه‌رموێ: «أَحَقُّ الشُّرُوطِ أَنْ تُوفُوا بِهِ مَا اسْتَحْلَلْتُمْ بِهِ الفُرُوجَ»[3]؛ «ئه‌و گرێبه‌سته‌ی که له هه‌مووان شایانتره پابه‌ند بن به‌ مه‌رجه‌کانیانه‌وه ئه‌و گرێبه‌سته‌یه که ئێوه ئافره‌تانتان پێ حه‌ڵاڵ کردووه» یه‌عنی گرێبه‌ستی هاوسه‌رگیری.

به‌ڵێ راسته‌و پێغه‌مبه‌ری خواش (علیه الصّلاة والسّلام) هه‌ر وا ده‌فه‌رموێت و حه‌دیسه‌که سه‌حیحه.[1] ئیمامی ئیبنو حه‌جه‌ری عه‌سقه‌لانیش (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له فه‌تحولباریدا، به‌رگی ده‌یه‌م، لاپه‌ڕه 283 ده‌فه‌رموێ: « أَنَّ الْحَدِيثَ مَحْمُولٌ عَلَى مَنْ وَحَّدَ رَبَّهُ وَمَاتَ عَلَى ذَلِكَ تَائِبًا مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي أُشِيرَ إِلَيْهَا فِي الْحَدِيثِ»؛ له راڤه‌ی ئه‌م رسته‌دا ده‌ڵێین: ئیبنو حه‌جه‌ر ده‌فه‌رموێ: به‌ڵێ راسته که ئه‌گه‌ر «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» ئاخر که‌لیمه‌ی بێت ده‌چێته به‌هه‌شته‌وه به‌ڵام به کۆمه‌ڵه مه‌رجێک، خۆ ئه‌وه نییه کابرا هه‌ر کافر بووبێت و له ئاخر له‌حزه‌یدا ده‌ڵێت «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» ته‌واو هه‌موو ئه‌و گوناحانه‌ی سڕابنه‌وه‌و مافی خه‌ڵکی که له سه‌ریه‌تی و ئه‌و هه‌موو زوڵمه‌ی که کردوێتی؛ جا خۆ ئه‌گه‌ر وا بێت هه‌موو که‌سێک ده‌توانێت ئه‌مه بکات! سه‌ددامیش ئه‌و هه‌موو جه‌ریمه‌ی کرد و له ئاخری له‌فزه‌که‌شیدا وتی «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، به‌ڵام له رووی شه‌رعه‌وه ئه‌گه‌ر بکه‌وتایه‌ته ده‌ست ئێمه، ده‌ست موسوڵمانانی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت، ده‌ست عوله‌مای ئیسلام و بدرایه‌ت به دادگایه‌کی شه‌رعی هه‌ر به‌پێی ئه‌و هه‌موو ئه‌حکامه ده‌کوژرا که نه‌یسڕیونه‌ته‌وه، له‌سه‌ر به‌عسێتیه‌که‌ی ده‌کوژرا که حیزبێکی عه‌لمانی کافری دژ به ئیسلام بوو و ئه‌و هه‌موو قانوونانه‌ی ده‌رکرد، ئه‌و هه‌موو فه‌قه‌ره قانوونانه‌ی که ده‌رکردووه له‌سه‌ر قه‌تڵ، قه‌تڵی ناحه‌ق، کابرا له سه‌ربازی رای کردووه ده‌شکوژرا ژنه‌که‌شی ده‌درایێ به عه‌ره‌بێک، به جوندییه‌ک یان رای کردووه ژنه‌که‌یان ده‌برد و ده‌یاندایه‌وه به کابرایه‌کی عه‌ره‌ب! یه‌عنی ئافره‌ته‌که دوو مێردی هه‌بوو له یه‌ک کاتدا! ده‌یان قانوونی وای ده‌رکردووه، سه‌دان فه‌قه‌ره قانوونی موخالیف به ئیسلامی ده‌رکردووه، ئه‌مه «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» له ئه‌حکامی دنیادا نایپه‌ڕێنێته‌وه ئه‌گه‌ر وتی و ئه‌و هه‌موو ئه‌حکامه‌ی له‌سه‌ر ته‌تبیق ده‌کرێت. بۆیه ئیمامی ئیبنو حه‌جه‌ر لێره‌دا ده‌فه‌رموێت: ئه‌و که‌سه‌ی که له‌سه‌ر ته‌وحید ژیاوه‌و که ده‌مرێت باوه‌ڕی به «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» هه‌یه وه‌کو خواناسی، خواپه‌رستی، حاکمیه‌تی خوای گه‌وره‌و باوه‌ڕی به شه‌ریعه‌ته‌که‌ی هه‌یه به ته‌نفیزکردنی شه‌ریعه‌ته‌که‌ی، له‌سه‌ر ئه‌وه‌ش ده‌مرێت و ته‌وبه‌ی له‌و هه‌موو گوناحانه کردبێت که فه‌رمووده‌که ئاماژه‌ی پێ داوه؛ واللّه تعالی أعلم.

حه‌دیسه‌که له سه‌حیحی بوخاریدایه به ژماره 6530،[1] ریوایه‌تێکی تر به ژماره 6529یه[2]؛ حه‌دیسێکیان ده‌فه‌رموێ خوای په‌روه‌ردگار کاتێک که هه‌موو مرۆڤه‌کان کۆ بوونه‌ته‌وه له قیامه‌تدا به سه‌یدنا ئاده‌م ده‌فه‌رموێ: ئه‌و که‌سانه‌ی جه‌هه‌ننمین جیایان که‌ره‌وه، له ریوایه‌تێکیاندا ده‌فه‌رموێ: له 100 که‌س یه‌کێک لا ده‌دات و یه‌کێکی تریان ده‌فه‌رموێ: له ١٠٠٠ که‌س یه‌کێک لا ده‌دات، یه‌کێک ئیماندار ده‌بێت و ئه‌وانه‌ی تر ده‌بن به ئه‌هلی جه‌هه‌ننم.

   جا ئه‌م برا به‌ڕێزه‌ش که ئه‌و پرسیاره‌ی کردووه وه‌کو هه‌ر که‌سێکی تر ئیحتیماله‌ن له‌وه سه‌ری سووڕ مابێت هه‌روه‌کو ئه‌و سه‌حابیه به‌ڕێزانه‌ش ده‌یانپرسی و ده‌یانوت: چۆن له 100 که‌س 99 ده‌چێت بۆ جه‌هه‌ننم؟ یه‌عنی تۆ سه‌یری به‌شه‌ریه‌ت بکه سه‌یری سه‌ر ئه‌رز بکه ئه‌و که‌سانه‌ی که ئیماندارو موسوڵمانن زۆرن و پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌یفه‌رموو ئوممه‌تی من زۆرن و ئومێدم هه‌یه نیوه‌ی به‌هه‌شتی بن، یه‌ک له‌سه‌ر چواری به‌هه‌شتی بن، یان یه‌ک له سه‌ر سێی به‌هه‌شتی بن، یان نیوه‌ی به‌هه‌شتی بن. ئینجا عه‌رزیان کرد ئه‌ی باشه چۆن ئه‌وه‌نده که‌م ده‌بین که له ١٠٠دا ٩٩ بڕۆن بۆ جه‌هه‌ننم؟! فه‌رمووی ئوممه‌تی من له چاو به‌شه‌ریه‌تدا وه‌کو موویه‌کی سپی وایه له مانگایه‌کی ره‌شدا، یه‌عنی ئوممه‌ته‌که ئه‌وه‌نده که‌م ده‌بێت له‌چاو ئه‌و هه‌موو خه‌ڵکه زۆره‌ی که ده‌چنه جه‌هه‌ننمه‌وه، ئه‌هلی جه‌هه‌ننمه‌که زۆرن و هه‌ر ئه‌مه‌شه وه‌ڵامی پرسیاره‌که‌ی جه‌نابت؛ واللّه تعالی أعلم. بۆ زانیاری زۆرتریش سه‌یری «فتح الباري»، به‌رگی یازده بکه‌ن که هه‌مووی به ته‌فسیل شه‌رح کردووه.

له چه‌ندین ریوایه‌تی جیاوازدا هاتووه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) باسی بیری بورهووت یان به‌رهووت یان به‌ره‌هووتی کردووه که هه‌ر سێ شێوازه خوێندنه‌وه‌که‌ش له ریوایه‌ته‌کاندا هاتووه؛ بیرێکه له یه‌مه‌ن، جا ئایا له حه‌زره‌مه‌وته، له شه‌بوه‌یه، یان له شارێکی تره؟ ئه‌وه‌ ته‌بعه‌ن ریوایاتی ترو قسه‌ی تاریخی و ئیخبارو ئه‌فسانه‌و ئه‌نواع و ئه‌شکال شت تێکه‌ڵ یه‌ک بووه‌و له‌م سه‌رده‌مه‌شدا ته‌بعه‌ن زۆر شتی له‌سه‌ره. پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) باسی بیرێک ده‌کات له یه‌مه‌ن که ده‌فه‌رموێ: له ئاوه‌که‌ی ده‌سنوێژیش مه‌گرن؛ ده‌فه‌رموێ: «خَيْرُ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ زَمْزَمَ، وَفِيهِ طَعَامٌ مِنَ الطُّعْمِ، وَشِفَاءٌ مِنَ السُّقْمِ»[1]؛ «باشترین ئاو له سه‌ر زه‌میندا ئاوی زه‌مزه‌مه، هه‌م خواردنه‌و تێر ده‌کات و هه‌م خواردنه‌وه‌ی تینوێتی ناهێڵێت و شیفای نه‌خۆشینیشه»، ئاخر تۆ ئاوه‌که ده‌خۆیته‌وه له جێی خواردنیشه! جا ته‌بعه‌ن ئه‌وه زۆر که‌س ئه‌مه نازانێت که ئاوی زه‌مزه‌م به‌ڕاستی وایه‌و که ده‌یخۆیته‌وه ئیتر قورسه‌و پڕۆتێئیناته‌و ته‌کمیله‌ی غیزای خواردنه‌که‌ت ده‌کات و هه‌روه‌ها شیفایه بۆ نه‌خۆشین، «وَشَرُّ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءٌ بِوَادِي بَرَهُوتَ»؛ «خراپترین ئاویش له‌سه‌ر زه‌میندا که هه‌یه ئاوی دۆڵێکه که پێی ده‌وترێت به‌ره‌هووت»، «بِقُبَّةٍ بِحَضْرَمَوْتَ»؛ «له ته‌پۆڵکه‌یه‌کدایه له شاری حه‌زره‌مه‌وت که که‌وتۆته رۆژهه‌ڵاتی یه‌مه‌ن».

   جا که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) له‌م حه‌دیسه‌دا ئه‌مه‌ی فه‌رمووه، ئه‌و ئاوی به‌ره‌هووته به‌ڕاستی شتێکی زۆر سڕڕو ره‌مزه‌و شتێکی زۆر سه‌یره‌و تاکوئێستاش که 2019یه‌و باسی ده‌که‌ین هێشتا هه‌ر ره‌مزو سڕڕه، شتێکی نهێنی زۆری تێدایه. خه‌ڵک له سه‌رده‌می کۆندا ده‌گه‌ڕان به شوێن ئه‌مه‌داو ماوه‌یه‌ک ته‌بعه‌ن ناوه‌که‌شیان گۆڕیبوو به ئه‌وه‌ی که پێیان ده‌وت بیری عه‌لی! ئه‌ڵبه‌ته خه‌ڵکه‌که‌ دیاره ترساون له‌وه‌ی که هی جه‌هه‌ننمه چونکه هه‌ندێک قسه‌ی تر هه‌یه که ده‌وترێت ئه‌وه گۆڕستانی کافرانی جننه له‌وێ یان روحیانه‌تی کافره‌کان له ئه‌وێدایه‌و شوێنی عه‌زابیانه، هه‌ندێکی تر وتوویانه نا ئه‌وه جن ئه‌و بیره‌ی هه‌ڵکه‌ندووه، هه‌ندێکی تر ده‌ڵێن جن هه‌ڵیکه‌ندووه وه‌کو زیندانی موخالیفان و دوژمنانی خۆیان بێت، هه‌ندێکی تر وتوویانه ئه‌مه مه‌لیکه حیمیه‌ره‌کانی قه‌دیم که پێنج شه‌ش هه‌زار ساڵ له‌مه‌و پێش ژیاون به جنیان هه‌ڵکه‌ندووه بۆ ئه‌وه‌ی زه‌خیره‌و سه‌روه‌ت و سامانی خۆیان له‌وێدا دفن که‌ن و دوایی خه‌ڵک هه‌ڵیکۆڵیوه. ته‌بعه‌ن هه‌مووی ئه‌مانه قسه‌یه‌و پێ ناچێت هیچ ئه‌سڵ و ئه‌ساسێکیشی هه‌بێت. به‌ڵام ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) که باسی کردووه زۆر شتێکی سڕڕی موهیممی تێدایه که ده‌فه‌رموێت ئاویشی تێدایه به‌ڵام ته‌ڕ نییه! جا ئێستا مه‌علووم بووه که 250 مه‌تر ته‌قریبه‌ن قووڵه. به‌ڵام سه‌یر ئه‌وه‌یه له ساڵی 2005 تیمێکی جوگرافیاناسی رۆیشتن یه‌کێک له‌و که‌سانه‌ی که وا مه‌عرووفه‌و خه‌ڵکی ناوچه‌که‌یه ئه‌وانه شۆڕیان کرده‌وه به لایت و کامێره‌و به هه‌موو شتێکه‌وه که ده‌گاته نزیکی 100 مه‌تر خوڕه‌ی ئاوه‌که ته‌سجیل ده‌کات، جا که ده‌گاته 100 مه‌تر هاوار ده‌کات به‌رزم که‌نه‌وه، به‌رزی ده‌که‌نه‌وه سه‌رێ، ده‌ڵێن بۆ مه‌گه‌ر چی قه‌وما؟ ده‌ڵێ: سه‌ری بیره‌که وێک هاته‌وه‌و هه‌مووی تاریک بوو و ئیترمن نوورم نه‌بینی له سه‌رووی ئێوه‌وه که لایتتان لێ ده‌دا، له کاتێکدا رۆژیش بووه! جا ئه‌مه‌ی که باسی ده‌که‌م به رۆژدا کراوه ساڵی 2005. بۆیه هه‌تاکو ئێستاش هه‌روه‌کو سڕڕێک ماوه‌ته‌وه.

   ئاخر شتیش ته‌بعه‌ن تیمێکی ئه‌مریکییه (واللّه أعلم) وا بزانم بۆی هات و هه‌وڵیان دا ساڵی 2015 دیسان دراسه‌ی تریان کرد و گه‌یشتنه بنی ئه‌و شوێنه‌و یه‌کێک که له‌گه‌ڵیاندا بوو خۆی مامۆستای کیمیا بوو خه‌ڵکی ناوچه‌که‌شه له‌گه‌ڵ تیمه‌که، ئه‌و ده‌چێته خواره‌وه‌و شتیشی لێ دێنێت. هه‌ندێکی تر پێشتر نه‌یانتوانیه‌وه بچنه خواره‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ی وه‌کو ئه‌و کونانه‌ی که ئاسه‌واری گڕکانه هی بورکانه‌و که‌س ناتوانێت پێیدا بڕوات وایه. به‌ڵام ئه‌مه زۆر موهیممه که هه‌رکه‌سێک ده‌چێته بیره‌که‌وه گوێی له خوڕه‌ی ئاوه به‌ڵام ئاویشی لێ نییه! ئه‌مه باسه‌که‌ی پێغه‌مبه‌ری خوایه (علیه الصّلاة والسّلام). جا هه‌ندێک له عوله‌ما ده‌فه‌رموون ئاگره‌که‌ی یه‌مه‌ن که دێت لێره‌وه ده‌رده‌چێت چونکه له حه‌دیسی سه‌حیحدا هاتووه که ئاگرێکیش له یه‌مه‌نه‌وه ده‌بێت رۆژی قیامه‌ت.

   به‌هه‌رحاڵ بیری به‌رهووت یان بورهووت یان به‌ره‌هووت ئه‌و بیره‌یه که ده‌ڵێن له حه‌زره‌مه‌وته‌و له‌و حه‌دیسه‌شدا هاتووه، هه‌ندێکی که وتوویانه له شه‌بوه‌یه، هه‌ندێک شاری تریان دیاری کردووه، به‌ڵام وا دیاره ئیتر شوێنه‌که ته‌حدید کراوه‌و زانراوه ئێستا؛ واللّه تعالی أعلم.

ئیمامی شاتیبی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له روونکردنه‌وه‌ی ئه‌و فه‌رموودانه‌دا له کتێبی «الإعتصام»، لاپه‌ڕه 712 ده‌فه‌رموێ: ئه‌م گرووپه گومڕایانه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ئاماژه‌ی پێ داون و هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش که عوله‌مای ئیسلام له‌سه‌ری موتته‌فیقن ئه‌وه‌یه که ته‌نها فیرقه‌ی سه‌رکه‌وتوو فیرقه‌ی ناجیه‌یه‌ که ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ته، ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ته‌که‌ش بریتین له‌و که‌سانه‌ی که له‌سه‌ر مه‌نهه‌جی سێ جیله‌که ده‌ڕۆن، جیلی یه‌که‌م یاوه‌رانی به‌ڕێز، پاشان تابیعینی دوای ئه‌وان که ته‌له‌به‌ی یاوه‌ران بوون و پاشان تابیعی تابیعین؛ فیرقه‌ی ناجیه ئه‌وانه‌ن له سه‌ر مه‌نهه‌جه‌که‌ی ئه‌مان رۆیشتوون. جا ده‌فه‌رموێ: ئه‌م فیرقانه به‌وه بوون به فیرقه‌ی گومڕا چونکه خیلافیان له‌گه‌ڵ فیرقه‌ی ناجیه‌دا له مه‌عنای کوللی و گشتی دینه‌که‌دا هه‌یه؛ مه‌سه‌له‌ن کۆمه‌ڵێک له شیعه وتوویانه عه‌لی وه‌حیی بۆ هاتووه به‌س جوبره‌ئیل لێی تێک چووه‌و داویه‌تی به موحه‌مه‌د (علیه الصّلاة والسّلام)! ئێ ئه‌مه ناچێته دائیره‌ی ئیمان و ئیسلامه‌تی. یه‌کێکی تر ده‌ڵێت عه‌لی خوایه، یه‌کێکی تر ده‌ڵێت وه‌حی بۆ فاتیمه هاتووه! جا ئه‌مه که ئیمامی شاتیبی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) ئاماژه‌ی پێ ده‌دات که ده‌فه‌رموێ: موخاله‌فه‌ی کوللیه، له‌پاش ئه‌و موخاله‌فه‌ی جوزئیش هه‌یه؛ بۆ نموونه له رێساکانی عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تدا، ئه‌وه‌یه که ده‌بێت ئوممه‌ت سیستمیان هه‌بێت و خه‌لیفه‌یان هه‌بێت، جا یه‌کێک نکووڵی له هه‌بوونی خیلافه‌ت و حوکمی ئیسلامی بکات ئه‌مه موخاله‌فه‌ی عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تی کردووه.

   پاشان ده‌فه‌رموێ: موخاله‌فه‌که‌یان له شته کوللی و گشتیه‌کانه، نه‌ک له جوزئییه‌تێکدا موخاله‌فه‌یان به‌رانبه‌ر به یه‌کتری هه‌بێت؛ بۆ نموونه ئیمامی ئه‌بویووسف (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) بیست ساڵ ته‌له‌به‌ی ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه بووه، ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه ده‌یفه‌رموو ئه‌وه‌ی بڵێت قورئان مه‌خلووقه پێی کافر ده‌بێت، به‌ڵام ئیمامی ئه‌بویووسف ده‌یفه‌رموو نا پێی کافر نابێت، ئیتر بوو به موناقه‌شه‌یان و له یه‌ک عاجز بوون. ئیمامی ئه‌بویووسف شه‌ش مانگ قسه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌کرد و رۆییشت خۆی دیراسه‌ی کرد و دواییش هاته‌وه سه‌ر ره‌ئیه‌که‌ی ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه! ئه‌مه جوزئیاتێکه که پێی له عه‌قیده‌که ده‌رناچێت، واته له عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت.

   ئینجا ده‌فه‌رموێ: له‌وانه‌ی که شتێکی جوزئی و شازن به سه‌به‌بی ئه‌مه ناوترێت ئه‌وانه فیرقه‌یه‌کی ترن؛ مه‌سه‌له‌ن تۆ وه‌ختێک دیراسه‌ی مه‌زهه‌به‌کان ده‌که‌یت له رووی عه‌قیده‌وه‌ بێت، له رووی فیقهه‌وه بێت، له رووی ئوسوولی فیقهه‌وه بێت، ده‌بینی بۆ نموونه حه‌نه‌فییه‌کان زۆر شتیان جودایه له فیقهدا، له ئوسوولی فیقهدا، له ئیستیدلالدا به‌ڵام هه‌ر جوزئێکن له عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت ئێ ئیختیلافیشیان زۆر هه‌یه له‌گه‌ڵ سێ مه‌زهه‌به‌که‌ی تردا. که‌وابوو هه‌ر که‌سێک که شوێن قورئان و سوننه‌ت که‌وتبوو له رووی ئیعتیقاد و قه‌ول و عه‌مه‌له‌وه‌و کوللیاتی ئه‌وه‌ی هه‌موو وه‌رگرتبوو و پابه‌ند بوو پێیه‌وه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ندێک شتی ته‌ئویل کردبوو، هه‌ر له عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ته‌که‌یه‌و ده‌رناچێت وه‌کو ئیمامی ئیبنو حه‌جه‌ری عه‌سقه‌لانی، ئیمامی نه‌وه‌وی، ئیمامی سیووتی، ئیمامی باقللانی، رازی، زۆر له‌و ئیمامه به‌ڕێزه گه‌ورانه هه‌موویان ده‌بینی ئه‌شاعیره‌ن مه‌سه‌له‌ن یان هه‌ندێکیان که‌وتوونه‌ته ره‌ئیه‌کانی ئه‌شاعیره‌و‌ه‌و‌ عوله‌مای به‌ڕێزیش هه‌موویان رێزیان لێ گرتوون به درێژایی تاریخ.

مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) حه‌دیسی سه‌حیحی هه‌یه‌و ده‌فه‌رموێت: «ئه‌وه‌ی له به‌رگ و پۆشاکتان له خوار قوله‌پێوه بێت ئه‌وه له ئاگردایه»، یه‌عنی له گۆزینگیه‌وه بۆ خوارووتری له ئاگری جه‌هه‌ننمدایه، بۆیه نابێت جل و به‌رگ و پۆشاکه‌کانی ئه‌وه‌نده درێژ کاته‌وه. له فه‌رمووده‌ی بوخاریدا هاتووه: «مَا أَسْفَلَ مِنَ الكَعْبَيْنِ مِنَ الإِزَارِ فَفِي النَّارِ»[1]، لای موسلیم: «ثَلَاثَةٌ لَا يُكَلِّمُهُمُ اللهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»[2]؛ «سێ پۆله خه‌ڵکی خوای په‌روه‌ردگار قسه‌یان له‌گه‌ڵ ناکات»، «وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ»؛ «رووشیان تێ ناکات»، «وَلَا يُزَكِّيهِمْ»؛ «پاڵفته‌شیان ناکات»، « وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»؛ «ئازارێکی زۆر به‌ژانیشیان دێته رێ»، «الْمُسْبِلُ إِزَارَهُ »؛ «یه‌که‌م که‌س ئه‌و که‌سه‌ی که پۆشاکه‌که‌ی درێژ کردۆته‌وه بۆ سه‌ر قاچی»، «وَالْمَنَّانُ»؛ «ئه‌و که‌سه‌ی که منه‌ت ده‌کاته‌وه به سه‌ر خه‌ڵکیدا» «وَالْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلِفِ الْكَاذِبِ»؛ «ئه‌و که‌سه‌ش که سوێندی درۆ ده‌خوات بۆ ئه‌وه‌ی ره‌واج به کاڵاو جنسه‌که‌ی بدات بۆ ئه‌وه‌ی بیفرۆشێت». ئه‌مانه‌ هه‌مووی حه‌دیسن و له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن که وا پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) مه‌نعی ئه‌مه‌ی کردووه، له هه‌مان کاتیشدا پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێ: «مَنْ جَرَّ ثَوْبَهُ خُيَلاَءَ، لَمْ يَنْظُرِ اللَّهُ إِلَيْهِ يَوْمَ القِيَامَةِ»[3]؛ «هه‌ر که‌سێک که پۆشاکه‌که‌ی به دوای خۆیدا راکێشێت بۆ فه‌خرو شانازی کردن خوای په‌روه‌ردگار رووی تێ ناکات له رۆژی قیامه‌تدا» یه‌عنی ئه‌وه‌نده ده‌یبوغزێنێت. جا سه‌یدنا ئه‌بوبه‌کر (خوای لێ رازی بێت) ئه‌مه‌ی بیست و دیاریشه پۆشاکه‌که‌ی ده‌خشا به زه‌ویدا، بۆیه کاتێک که له پێغه‌مبه‌ری خوای (علیه الصّلاة والسّلام) پرسی، فه‌رمووی: نا ئه‌وه‌ تۆ ناگرێته‌وه.

   عوله‌ما به درێژایی تاریخی ئیسلام له‌و سه‌رده‌مانه‌ی قه‌دیمه‌وه هه‌تاکو ئێستا ئیختیلافیان له‌سه‌ر ئه‌م باسه هه‌بووه؛ ئه‌وانه‌ی که پابه‌ندن به ده‌ق و زاهیری حه‌دیسه‌وه وه‌کو ئه‌هلی حه‌دیس له کۆن و سه‌له‌فیه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش ده‌فه‌رموون: مادام که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رموویه‌تی که هه‌رچی له خوار گۆزینگی پێوه بێت له ئاگردایه، ته‌واو ئه‌وه له ئاگری جه‌هه‌ننمدایه‌و هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی گه‌وره‌یه‌و گوناحێکی گه‌وره‌یه‌و له که‌بائیره.

   شه‌رعناسانی تر، ئه‌وانه‌ی که به‌رانبه‌ریانن ده‌فه‌رموون حه‌رام نییه، له مه‌زهه‌بی شافیعی و حه‌نه‌فی و مالیکیدا.

جا ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه ده‌ڕۆیشت پۆشاکه‌که‌ی له دوایه‌وه ده‌خشا له ئه‌رزه‌که، پێیان وت جه‌نابت ئه‌و پۆشاکه‌ت له‌به‌ر کردووه خۆ فه‌رمووده‌که‌ش ده‌زانیت، فه‌رمووی ئه‌وه تایبه‌ته به‌و که‌سانه‌ی که فه‌خرو شانازی ده‌که‌ن چونکه له‌و سه‌رده‌می جاهیلیه‌تی پێش ئیسلامه‌وه هه‌تا ئه‌م سه‌رده‌می جاهیلیه‌ته‌ی ئێستا له خلیج، له‌ناو عه‌ره‌به‌کانی خلیجدا ئه‌مه هه‌ر بۆ فه‌خرو شانازییه، به‌ڵام له میسر وا نییه، له میسر ئه‌وه‌ی که جله‌کانی درێژ کردۆته‌وه فه‌لاحه داماوه‌که‌یه، له سوودانیش هه‌روه‌ها، یان له شوێنێکی وه‌کو مۆریتانی بۆ فه‌خر و شانازی باڵه‌کانی زۆر دوورو درێژ ده‌که‌نه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵیداته‌وه به‌سه‌ر شانیداو فه‌خری پێوه بکات.

   که‌وابوو فه‌خرو شانازیه‌که ده‌بێت بزانین به چیه‌وه ده‌کرێت. من خۆم پێم وایه شرواڵ و و پانتۆڵ و ئه‌مانه هیچ عیلاقه‌یه‌کی به‌سه‌ر دشداشه‌وه نییه‌و ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رموویه‌تی ده‌رباره‌ی دشداشه‌یه بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی ئه‌و سه‌رده‌مه‌و ئێستای عه‌ره‌به‌کانی خلیجیش چونکه ئێستاش له عه‌ره‌بستانی سعوودی ئه‌وه‌ی که زۆر فه‌خرو شانازی ده‌کات به‌سه‌ر خه‌ڵکه‌وه ئه‌وه‌یه که جله‌که‌ی پان و پۆڕ بێت له خواره‌وه‌و دشداشه‌که‌شی له ئه‌رزه‌که‌ بخشێت. بۆیه وا نازانم شرواڵ و پانتۆڵ و ئه‌وانه بگرێته‌وه، که‌واته له خوار گۆزینگیشه‌وه بێت هیچ ئیشکالێکی تێدا نییه‌و خودی ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه‌ش له‌سه‌ر حه‌رام نه‌بوونێتی؛ واللّه تعالی أعلم.