جا بۆچی جیاوازن؟ وه‌کو موحه‌مه‌د قوتب ده‌فه‌رموێت: ئه‌و که‌سه‌ی که حوکم «بغیر ما أنزل اللّه» ده‌کات و خۆی له جیاتی خوای گه‌وره داناوه، ئه‌مه هه‌م کافره، هه‌م زاڵمه، هه‌م فاسقه! شه‌یتان بوو به مه‌لعوون و له ره‌حمه‌تی خوای گه‌وره ده‌ر کرا له‌به‌ر ئه‌وه سه‌جده‌یه‌کی بۆ ئاده‌م نه‌برد که فه‌رمانی خوای په‌روه‌ردگار بوو و شکاندی، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆی به مه‌غروور داناو وتی من باشترم له ئه‌و، چونکه خوایه من ده‌زانم و تۆ نازانیت که من باشترم له ئه‌و! ئێ باشه ئه‌م حاکمه که قانوونه‌که‌ی گۆڕیوه‌و شه‌ریعه‌تی ئیسلامی خستۆته که‌ناره‌وه سێ حوکمی کوفر گرتوویه‌تیه‌وه، جا که کوفر بیگرێته‌وه زوڵم و فسق چییه؟ زوڵم و فسق ده‌شێت موسوڵمان بێت و بیکات، ده‌ی که‌واته بۆ کافریش ده‌شێت. جا کابرا که کافر بووبێت یه‌عنی کافره‌و فاسق نییه؟ کافره‌و زاڵم نییه؟ ئێ خودی فسقه‌که‌ش هه‌ر به مه‌عنای کوفر دێته‌وه، وه‌ک قورئان ده‌فه‌رموێ: «فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» [الکهف: 50]؛ «له فه‌رمانی په‌روه‌ردگاری یاخی بوو».
جا وه‌ک پێشتریش روونمان کردۆته‌وه ئه‌و که‌سه‌ی حوکم به شه‌رعی خوا ناکات، کوفره‌که‌ی سێ مه‌جالی وه‌رگرتووه:
یه‌که‌م: یاسایه‌کی داڕشتووه موخالیف به شه‌ریعه‌تی خوای په‌روه‌ردگار: «أَمْ لَهُمْ شُرَكَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَن بِهِ اللَّهُ» [الشوری: 21]؛ «یان شوێنی ئه‌و هاوه‌ڵگه‌رانه ده‌که‌ون که به ناوی دینه‌وه به‌رنامه‌یان بۆ داناون و په‌یڕه‌وییان ده‌که‌ن بێ ئه‌وه‌ی خوا مۆڵه‌تی دابێت و پێی رازی بێت». ئه‌م که‌سه شه‌ریکی بۆ خوای گه‌وره بڕیار داوه.
دووه‌م: حوکمی خوای په‌روه‌ردگاری خستۆته لاوه: «وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ» [المائدة: 44]؛ «جا ئه‌وه‌ی حوکم و داوه‌ری به‌و به‌رنامه‌یه نه‌کات که خوا دایبه‌زاندووه، ئائه‌وانه بێ باوه‌ڕن»، جا ده‌شێت یاساکه یاسای فه‌ڕه‌نسی بێت یاسای ئه‌مریکی بێت به‌ڵام حاکمه‌که ته‌نفیزی کردووه‌و پێی کافر ده‌بێت، چونکه حوکمی کوفری ته‌نفیز کردووه جگه له لادانی شه‌ریعه‌ته‌که، لادانی شه‌ریعه‌ته‌که خۆی کوفره، ته‌شریع و داڕشتنی یاسا کوفرێکی تره، هێنانی شه‌ریعه‌تی یه‌کێکی ترو حوکم پێ کردنی کوفرێکی تره، فه‌رز کردنی وه‌کو یاسا کوفرێکی تره که ئیمزای کردووه‌و موخالیف به شه‌ریعه‌تی ئیسلامه. جا فه‌رقیش ناکات حاکمه‌که کێ بێت و له کوێ بێت هه‌ر پێی کافر بووه، چونکه کردوێتی به یاساو له دادگاکاندا حوکم به‌وه ده‌کرێت.
سێیه‌م: خه‌ڵکه‌که‌ی وا لێ کردووه حوکمی پێ بکه‌ن، واته داوه‌رێتی بردۆته لای ئه‌و که ئایه‌تی ٦٠ی نیساء ده‌یگرێته‌وه: «أَلَم تَرَ إلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُواْ أَن يَكْفُرُواْ بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلاَلاً بَعِيداً»؛ «ئایا نه‌تڕوانیوه‌ته ئه‌و (دووڕووانه‌ی) لافی ئه‌وه لێ ده‌ده‌ن گوایه بهڕاستی باوه‌ڕیان هێناوه به‌وه‌ی که بۆ تۆ ره‌وانه کراوه‌‌و به‌وه‌ش که پێش تۆ ره‌وانه کراوه (بۆ پێغه‌مبه‌ران)! که‌چی ده‌یانه‌وێت روو بکه‌نه تاغووتان تا دادوه‌ریان له نێواندا بکه‌ن و چاره‌سه‌ری کێشه‌کانیان بکه‌ن! له‌کاتێکدا بهڕاستی فه‌رمانیان پێ دراوه که باوه‌ڕیان به تاغووت نه‌بێت، شه‌یتانیش ده‌یه‌وێت گومڕایان بکات به گومڕاییه‌کی دوورو بێ سنوور». ئه‌مانه هه‌رسێکی مه‌ناتی کوفره‌که‌ن و ئه‌و ئایه‌ته ده‌یانگرێته‌وه.
ده‌رباره‌ی « فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ» [المائدة: 45] یان «فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» [المائدة: 46] هه‌ندێک له زانایان فه‌رموویانه ئه‌وه باسی ئه‌هلی کیتاب ده‌که‌ن، چونکه ئه‌سڵی ئایه‌ته‌که له‌سه‌ر ئه‌هلی کیتاب هاتۆته خواره‌وه. هه‌ندێکی تر ده‌فه‌رموون عیلاقه‌ی به موسوڵمانیشه‌وه هه‌یه به‌ڵام موسوڵمانه‌که له یه‌ک حاڵه‌تدا ئه‌مه‌ی کردووه، له یه‌ک حاڵه‌تدا حوکمه‌که‌ی خوای په‌روه‌ردگاری جێبه‌جێ نهکردووه. بۆیه ته‌واو ئه‌و زانایانه‌ش هه‌ر له زانایانی سه‌رده‌مه‌وه تا ئێستا، له ئیبنو بازو موحه‌ممه‌دی کوڕی عه‌بدولوه‌ههابه‌وه تا ده‌گاته‌وه ته‌به‌ری و تا ده‌گاته‌وه سه‌حابیه به‌ڕێزه‌کان وه‌ک ئیبنو عه‌بباس و ئه‌وانی تر، هه‌موو ئه‌وانه‌ی که فه‌رموویانه کوفری ئه‌م که‌سه کوفری گه‌وره نییه‌و له دین نایکاته ده‌ره‌وه، ده‌ڵێن: «في واقعة»؛ «ئه‌گه‌ر له یه‌ک حادیسه‌و رووداودا بێت». بۆیه نموونه‌شیان هێناوه‌ته‌وه‌و فه‌رموویانه: ئه‌گه‌ر هات و غه‌نیمه‌تی ته‌وزیع کرد به‌ڵام پشکی خۆی زۆرتر داناو به پێی ئایه‌ته‌که ته‌وزیعی نه‌کرد یه‌عنی شمشیرێکی زۆر جوانی به‌رده‌ست که‌وتووه‌و هه‌ڵیگرتووه بۆ خۆی و نه‌یخسته‌وه ناو به‌یتولمال و ته‌وزیعی کاته‌وه به سه‌ر جه‌نگاوه‌ره‌کاندا یان دوو شمشێری بۆ خۆی هه‌ڵگرتووه، له‌م سه‌رده‌مه‌شدا کڵاشینکۆفێکی جوان، ده‌مانچه‌یه‌کی جوان و شتێکی نایابی ده‌ست که‌وتووه‌و هه‌ڵی ده‌گرێت بۆ خۆی، یان پاره‌یه‌کی زیاده یان هه‌ر شتێکی تر. ئه‌مه حادیسه‌یه‌که، هه‌واو هه‌وه‌سی خۆی زاڵ کردووه، ئه‌مه «کفرٌ دون کفرٍ»ه ئه‌گه‌ر ئه‌م بۆچوونه قبووڵ بکه‌ین، چونکه ئه‌گه‌ر دوو سه‌حابی ئیختیلافیان تێکه‌وت و بۆچوونیان جیاواز بوو، ئیتر بۆچوونی سێیه‌م دروست ناکرێت، چونکه بێگومان حه‌ق له یه‌کێکیاندایه. ئاخر ئیبنو عه‌بباس که ئه‌مه‌ی فه‌رمووه (واته فه‌رموویه‌تی کوفری گه‌وره نییه‌و کوفرێکی خوار ئه‌و کوفره‌وه‌یه) سه‌حابیه‌کانی تر فه‌رموویانه هه‌ر ته‌نها به حوکم نه‌کردنه‌که پێی کافر ده‌بێت، وه‌ک چۆن خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «لَّقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ ثَالِثُ ثَلاَثَةٍ» [المائدة: 17]؛ « سوێند بێت به‌خوا بێگومان ئه‌وانه‌ش بێ‌باوه‌ڕ بوون که وتیان: خوا یه‌کێکه له سێ دانه خوا»، به خودی قه‌وله‌که پێی کافر بووه نه‌ک به‌وه‌ی ئیستیحلالیان کردووه‌و له دڵیاندایه‌و نایانه‌وێت یان بڕوایان پێی نییه یان رقیان هه‌ستاوه یان ر‌قی ئێمه هه‌ڵده‌ستێنن و ئیهانه‌ت به قورئان ده‌که‌ن، نا به خودی عه‌مه‌له‌که کافر بووه. له‌به‌ر ئه‌وه زاڵم و فاسقه‌که‌ش هه‌ر ئه‌و کافره ده‌گرێته‌وه که حوکمه‌که‌ی به شه‌ریعه‌تی خوا نهکردووه، به‌ڵام ئه‌و که‌سه‌ش ده‌گرێته‌وه که موسوڵمانه‌و ئیمانی هه‌یه، حوکمه‌کانی تری هه‌موو به شه‌ریعه‌تی خوای گه‌وره کردووه‌و باوه‌ڕیشی وایه حوکمی خوای گه‌وره چاکتره، به‌س ئیتر زاڵ نه‌بوو به‌سه‌ر نه‌فسی خۆیداو حه‌زی له شتێک بوو، حه‌زه‌که‌ی زیاتر بوو ته‌واو ئه‌مه‌ی بۆ خۆی دزی و ته‌واو هه‌ڵیگرت، له‌م حاڵه‌ته‌دایه که «کفرٌ دونَ کفرٍ»ه. ده‌ی برا ئه‌مه له کوێ قیاس ده‌کرێته‌وه به حاکمی ئه‌م وڵاتانه؟ حاکم و حکوومه‌تی ئه‌م وڵاتانه فڕیان به سه‌ر ئیسلامه‌که‌وه نه‌ماوه، ئیسلامیان فڕێ داوه‌ته که‌ناره‌وه! جگه له‌وه‌یه که به قانوونی ئه‌وان ژن ژن ماره ده‌کات و پیاو پیاو ماره ده‌کات!