له چه‌ندین ریوایه‌تی جیاوازدا هاتووه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) باسی بیری بورهووت یان به‌رهووت یان به‌ره‌هووتی کردووه که هه‌ر سێ شێوازه خوێندنه‌وه‌که‌ش له ریوایه‌ته‌کاندا هاتووه؛ بیرێکه له یه‌مه‌ن، جا ئایا له حه‌زره‌مه‌وته، له شه‌بوه‌یه، یان له شارێکی تره؟ ئه‌وه‌ ته‌بعه‌ن ریوایاتی ترو قسه‌ی تاریخی و ئیخبارو ئه‌فسانه‌و ئه‌نواع و ئه‌شکال شت تێکه‌ڵ یه‌ک بووه‌و له‌م سه‌رده‌مه‌شدا ته‌بعه‌ن زۆر شتی له‌سه‌ره. پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) باسی بیرێک ده‌کات له یه‌مه‌ن که ده‌فه‌رموێ: له ئاوه‌که‌ی ده‌سنوێژیش مه‌گرن؛ ده‌فه‌رموێ: «خَيْرُ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ زَمْزَمَ، وَفِيهِ طَعَامٌ مِنَ الطُّعْمِ، وَشِفَاءٌ مِنَ السُّقْمِ»[1]؛ «باشترین ئاو له سه‌ر زه‌میندا ئاوی زه‌مزه‌مه، هه‌م خواردنه‌و تێر ده‌کات و هه‌م خواردنه‌وه‌ی تینوێتی ناهێڵێت و شیفای نه‌خۆشینیشه»، ئاخر تۆ ئاوه‌که ده‌خۆیته‌وه له جێی خواردنیشه! جا ته‌بعه‌ن ئه‌وه زۆر که‌س ئه‌مه نازانێت که ئاوی زه‌مزه‌م به‌ڕاستی وایه‌و که ده‌یخۆیته‌وه ئیتر قورسه‌و پڕۆتێئیناته‌و ته‌کمیله‌ی غیزای خواردنه‌که‌ت ده‌کات و هه‌روه‌ها شیفایه بۆ نه‌خۆشین، «وَشَرُّ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءٌ بِوَادِي بَرَهُوتَ»؛ «خراپترین ئاویش له‌سه‌ر زه‌میندا که هه‌یه ئاوی دۆڵێکه که پێی ده‌وترێت به‌ره‌هووت»، «بِقُبَّةٍ بِحَضْرَمَوْتَ»؛ «له ته‌پۆڵکه‌یه‌کدایه له شاری حه‌زره‌مه‌وت که که‌وتۆته رۆژهه‌ڵاتی یه‌مه‌ن».

   جا که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) له‌م حه‌دیسه‌دا ئه‌مه‌ی فه‌رمووه، ئه‌و ئاوی به‌ره‌هووته به‌ڕاستی شتێکی زۆر سڕڕو ره‌مزه‌و شتێکی زۆر سه‌یره‌و تاکوئێستاش که 2019یه‌و باسی ده‌که‌ین هێشتا هه‌ر ره‌مزو سڕڕه، شتێکی نهێنی زۆری تێدایه. خه‌ڵک له سه‌رده‌می کۆندا ده‌گه‌ڕان به شوێن ئه‌مه‌داو ماوه‌یه‌ک ته‌بعه‌ن ناوه‌که‌شیان گۆڕیبوو به ئه‌وه‌ی که پێیان ده‌وت بیری عه‌لی! ئه‌ڵبه‌ته خه‌ڵکه‌که‌ دیاره ترساون له‌وه‌ی که هی جه‌هه‌ننمه چونکه هه‌ندێک قسه‌ی تر هه‌یه که ده‌وترێت ئه‌وه گۆڕستانی کافرانی جننه له‌وێ یان روحیانه‌تی کافره‌کان له ئه‌وێدایه‌و شوێنی عه‌زابیانه، هه‌ندێکی تر وتوویانه نا ئه‌وه جن ئه‌و بیره‌ی هه‌ڵکه‌ندووه، هه‌ندێکی تر ده‌ڵێن جن هه‌ڵیکه‌ندووه وه‌کو زیندانی موخالیفان و دوژمنانی خۆیان بێت، هه‌ندێکی تر وتوویانه ئه‌مه مه‌لیکه حیمیه‌ره‌کانی قه‌دیم که پێنج شه‌ش هه‌زار ساڵ له‌مه‌و پێش ژیاون به جنیان هه‌ڵکه‌ندووه بۆ ئه‌وه‌ی زه‌خیره‌و سه‌روه‌ت و سامانی خۆیان له‌وێدا دفن که‌ن و دوایی خه‌ڵک هه‌ڵیکۆڵیوه. ته‌بعه‌ن هه‌مووی ئه‌مانه قسه‌یه‌و پێ ناچێت هیچ ئه‌سڵ و ئه‌ساسێکیشی هه‌بێت. به‌ڵام ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) که باسی کردووه زۆر شتێکی سڕڕی موهیممی تێدایه که ده‌فه‌رموێت ئاویشی تێدایه به‌ڵام ته‌ڕ نییه! جا ئێستا مه‌علووم بووه که 250 مه‌تر ته‌قریبه‌ن قووڵه. به‌ڵام سه‌یر ئه‌وه‌یه له ساڵی 2005 تیمێکی جوگرافیاناسی رۆیشتن یه‌کێک له‌و که‌سانه‌ی که وا مه‌عرووفه‌و خه‌ڵکی ناوچه‌که‌یه ئه‌وانه شۆڕیان کرده‌وه به لایت و کامێره‌و به هه‌موو شتێکه‌وه که ده‌گاته نزیکی 100 مه‌تر خوڕه‌ی ئاوه‌که ته‌سجیل ده‌کات، جا که ده‌گاته 100 مه‌تر هاوار ده‌کات به‌رزم که‌نه‌وه، به‌رزی ده‌که‌نه‌وه سه‌رێ، ده‌ڵێن بۆ مه‌گه‌ر چی قه‌وما؟ ده‌ڵێ: سه‌ری بیره‌که وێک هاته‌وه‌و هه‌مووی تاریک بوو و ئیترمن نوورم نه‌بینی له سه‌رووی ئێوه‌وه که لایتتان لێ ده‌دا، له کاتێکدا رۆژیش بووه! جا ئه‌مه‌ی که باسی ده‌که‌م به رۆژدا کراوه ساڵی 2005. بۆیه هه‌تاکو ئێستاش هه‌روه‌کو سڕڕێک ماوه‌ته‌وه.

   ئاخر شتیش ته‌بعه‌ن تیمێکی ئه‌مریکییه (واللّه أعلم) وا بزانم بۆی هات و هه‌وڵیان دا ساڵی 2015 دیسان دراسه‌ی تریان کرد و گه‌یشتنه بنی ئه‌و شوێنه‌و یه‌کێک که له‌گه‌ڵیاندا بوو خۆی مامۆستای کیمیا بوو خه‌ڵکی ناوچه‌که‌شه له‌گه‌ڵ تیمه‌که، ئه‌و ده‌چێته خواره‌وه‌و شتیشی لێ دێنێت. هه‌ندێکی تر پێشتر نه‌یانتوانیه‌وه بچنه خواره‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ی وه‌کو ئه‌و کونانه‌ی که ئاسه‌واری گڕکانه هی بورکانه‌و که‌س ناتوانێت پێیدا بڕوات وایه. به‌ڵام ئه‌مه زۆر موهیممه که هه‌رکه‌سێک ده‌چێته بیره‌که‌وه گوێی له خوڕه‌ی ئاوه به‌ڵام ئاویشی لێ نییه! ئه‌مه باسه‌که‌ی پێغه‌مبه‌ری خوایه (علیه الصّلاة والسّلام). جا هه‌ندێک له عوله‌ما ده‌فه‌رموون ئاگره‌که‌ی یه‌مه‌ن که دێت لێره‌وه ده‌رده‌چێت چونکه له حه‌دیسی سه‌حیحدا هاتووه که ئاگرێکیش له یه‌مه‌نه‌وه ده‌بێت رۆژی قیامه‌ت.

   به‌هه‌رحاڵ بیری به‌رهووت یان بورهووت یان به‌ره‌هووت ئه‌و بیره‌یه که ده‌ڵێن له حه‌زره‌مه‌وته‌و له‌و حه‌دیسه‌شدا هاتووه، هه‌ندێکی که وتوویانه له شه‌بوه‌یه، هه‌ندێک شاری تریان دیاری کردووه، به‌ڵام وا دیاره ئیتر شوێنه‌که ته‌حدید کراوه‌و زانراوه ئێستا؛ واللّه تعالی أعلم.