بڕگەی شەشەم

جیهاد دووجۆرە: جیهادی هێرش و جیهادی بەرگریی:

جیهادی هێرش: گەڕانە بە دوای دوژمنێكدا كە لە خاكی خۆیەتی بۆ رووبەڕوو بوونەوەی. جیهادی بەرگریش جەنگێكە دژی ئەو دوژمنەی هێرشی هێناوە. ئەو دەسپێشخەری شەڕەكە بووە [1].

بەڵگەی جیهادی هێرش:

1-خوای گەورە دەفەرموێ:( فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَخَلُّواْ سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ) التوبة/5 واتە: لە هەر شوێنیك موشریكەكانتان بینی بیانكوژن، بە (دیل) بیانگرن و بە بێ مۆڵەت رێیان پێمەدەن و موراقەبەشیان بكەن. ئەگەر تۆبەیان كردو نوێژیان كردو زەكاتیاندا، بەرەڵایان كەن.. خوای گەورەش لێخۆشبوو بەبەزەییە.

2-هەروەها دەفەرموێ: (قَاتِلُواْ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلاَ بِالْيَوْمِ الآخِرِ وَلاَ يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُواْ الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ) التوبة/29 واتە: كوشتاری ئەو كەسانە بكەن كە باوەڕیان بە خواو بە رۆژی دوایی نەهێناوەو ئەو شتانە بە حەرام دانانێن كە خواو پێغەمبەرەكەی صلی الله علیە وسلم بە حەرامیان ناساندووە. ئەوانەی كە رێبازی ئەم دینە حەقە ناگرنەبەر. لەوانەی خاوەن پەیامی ئاسمانین. تا بە زەلیلی و مل شۆڕیی ناچار دەبن جزیەكە بدەن.

   دیارە كە خوای پەروەردگار فەرمانی بە جەنگ بەرپاكردن بەرامبەریان داوە، هەروەها گەمارۆدان و ناچار كردنی تەسلیم بوونیان بە دینەكەو موراقەبە (چاودێریی) كردنیان.. ئەمانەش هەموو ئایاتی موحكەمن و نەسڕراونەتەوەو پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم تا كۆتایی ژیانی پیرۆزی پەیڕەوی كردووەو یارەران و شوێن كەوتووانیشیان هەروەها.. ئاوا خوای گەورە موسوڵمانانی كرد بە دەسەڵاتداریی رۆژهەڵات و رۆژئاوای سەرزەمین.

   پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  (أُمِرْتُ أنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لا إلهَ إلا الله، وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُول الله، وَيُقيمُوا الصَّلاةَ، وَيُؤتُوا الزَّكَاةَ، فَإِذَا فَعَلُوا ذلِكَ عَصَمُوا مِنِّي دِمَاءهُمْ وَأمْوَالَهُمْ إلا بحَقِّ الإسْلاَمِ، وَحِسَابُهُمْ عَلَى الله تَعَالَى) [2]متفق علیە . هەروەها لەو ریوایەتەی (بورەییدە) [3]دا كە موسلیم گێڕاوێتییەوە: (كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا أَمَرَ أَمِيرًا عَلَى جَيْشٍ أَوْ سَرِيَّةٍ أَوْصَاهُ فِي خَاصَّةِ نَفْسِهِ بِتَقْوَى اللَّهِ وَمَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِينَ خَيْرًا، ثُمَّ قَالَ: اغْزُوا بِسْمِ اللَّهِ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَاتِلُوا مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ، اغْزُوا وَلا تَغْدُرُوا وَلا تَغْلُوا وَلا تُمَثِّلُوا وَلا تَقْتُلُوا وَلِيدًا، وَإِذَا أَنْتَ لَقِيتَ عَدُوَّكَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ فَادْعُهُمْ إِلَى أَحَدِ ثَلاثِ خِلالٍ وَخِصَالٍ) واتە: پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  كە ئەمیری بۆ لەشكرێك یان مەفرەزەیەك (سەرییەیەك) دادەنا وەسێتی بۆ دەكرد (رایدەسپارد وا بكات) كە دینداریی سەرڕاستانەو تەقوای خوا رەچاو بكات و خێرو چاكەی ئەو موسوڵمانانەی مەبەست بێت كە لەگەڵیدان. پاشان دەیفەرموو: بڕۆ جیهادەكە بە ناوی خواوە بكە. ئەوی باوەڕی بەخوا نەهێنا كوشتاری لەگەڵدا بكە، جیهاد بكەن. غەش مەكەن. غەدرو دستدرێژی مەكەن. لاشە مەشێوێنن. منداڵ مەكوژن. ئەگەر گەیشتیت بە دوژمنەكەت (لە موشریكەكان) داوای هەڵبژاردنی یەكێك لەم سێ ئیختیارانەی لێ بكە.

   دەقەكان ئاشكراو راشكاوانە ئەوە روون دەكەنەوە كە لەشكری موسوڵمانان دەچێتە سەركافران لە ناوچەی خۆیاندا.. ئەمەش جیهادی هێرشە (جهاد طلب).

بەڵگەی جیهادی بەرگریی (جهاد الدفع).

1ـ خوای گەورە دەفەرموێ:( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ زَحْفاً فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ) الانفال/15 ئەی ئەو كەسانەی باوەڕتان هێناوە ئەگەر رووبەڕووی دوژمن بوونەوە ـ با وەك لێشاویش بن ـ پشتیان تێ مەكەن و هەڵمەیەن.

2ـ (وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ) البقرة/190 لەپێناوی خوای گەورەدا جەنگ بەرامبەر ئەو كەسانە بكەن كە جەنگتان بەرامبەر دەكەن.

3ـ (فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ) البقرة/194 هەر كەسێك دەستدرێژیی كردە سەرتان و سنووری بەزاندن ئێوەش بەوشێوەو ئەندازەیە سنووری ببەزێننەوە ودەستی لێبوشێننەوە وەكو كە ئەو وەشاندوێتی ئەمە وەستاندن ورەتكردنەوەی دەستدرێژی ئەو كەسانەیە كە جەنگیان بەرامبەر موسوڵمانان بەرپاكرد دەسپێك لەوانەوە بووە، كەدەخوازێت بەرگریی بكرێت وستەمیان بوەستێنرێت.

   شێخولئیسلام ئیبنوتەیمیە رحمەالله دەفەرموێ: (جەنگی بەرگریی، سەخترین و گرنگترین رەتكردنەوەی دەسەڵات و ستەمی هێرشهێنەرانە بۆ سەر پیرۆزییەكان و بۆ سەر دینەكە بۆیە وەستاندن و رەتكردنەوەی پێویستەو جەنگەكە بەكۆڕا (ئیجماع)ی شەرعناسان فەرزە. چونكە ئەو دوژمنەی دین ودنیای موسوڵمانان دەشێوێنێت ـ دوای باوەڕهێنان بەئیسلام ـ هیچ فەرزێكی تر پێش جەنگی دژایەتی ئەوانە ناكەوێت. بۆیە هیچ مەرجێكیشی نییە، بە هەر جۆریك لە توانادا بوو، دەبێت بكرێت) [4].

   كەوابوو لەوەوە كە رابوورد دەزانیت كە هەر كەسێك نكوڵی لە جیهادی هێرش (جهاد الطلب) لە ئیسلامدا بكات وەكو ئەوانە دەڵێن: ئیسلام تەنها لە شەڕی بەرگریی خۆیدا كوشتار دەكات، تا دەستدرێژیی رەتكاتەوە. ئەوانە ئەو ئایەت و فەرموودانەی پێشوو بەدرۆ دەخەنەوە. خوای گەورە دەفەرموێ: (وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلاَّ الْكَافِرُونَ) العنكبوت/47 واتە: كەس نكوڵی لە ئایەتەكانی ئێمە ناكات، مەگەر كافرەكان.. ئەمە ملباندانی دەق و لاڕێكردنە.. كەسێك بڵێ هەموو ئەو جیهادە توولانییەی سەلەفی ساڵحی ئەم ئوممەتە كردویتی، هەر بۆ بەرگریی بووە لە ئیسلام وموسوڵمانان.. ئەمە گومڕابوون و چەواشەكارییە یان تێنەگەیشتنی دەقەكانە، كە باش لێی حاڵی نەبووە یان خۆی لاداوە یان ئاوا بەزیووانە مانای كردووە!.

رەتكردنەوەی گومانێك:

هەندێك لەوانەی نكوڵی لە جیهادی هێرش لە دووی كافران (جهاد الطلب) دەكەن ئەو ئایەتە دەكەنە بەڵگەی خۆیان كەدەفەرموێ: (وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا) الانفال/61 ئەگەر ئەوان دەستیان بۆ ئاشتی هێنا تۆش دەست رابهێڵە بۆی.

دەڵێن : مادام كافرەكان شەڕخوازانە جەنگ دژی موسوڵمانان بەرپانەكەن، كەوابوو جیهاد زەرووەتی نامێنێت! دەڵێن چونكە پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  دەفەرموێ: (لاتَتَمَنَّوا لِقَاءَ الْعَدُوّ) متفق علیە واتە: خۆزگە بەرووبەڕوو بوونەوەی دوژمن مەخوازن... ئاخر ئائەمەیە باوەڕ بەهەندێك لەپەیامی خوا دەهێنێت و باوەڕ بە هەندێكی تر ناهێنێت! دەقێك دەكاتە بەڵگەی دیدو هەڵوێستی و لا ناكات بە لای دەقەكانی ترەوە [5]. وەڵامی ئەم گومانە لە چەند لایەنێكەوەیە :

یەكەم: پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم و یاوەرانی بەڕیزی خوالێیان رازی بێت ـ كە چاكترین نەوەی ئەم ئوممەتەن ـ ئاوا لەو دەقانە تێنەگەیشتبوون، كە ئەمانە وا لێی حاڵی بوون. واتە: وازهێنان لە جیهادی هێرش گەڕان لەدووی كافران.. خۆ زانراوو سەلمێنراوە كە پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم جەنگی بەرامبەر هەموو عەرەب كردو پاشان سوپای بۆ جەنگی رۆم نارد. غەزای تەبووك ئاوا روویدا.. پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  نۆزدە غەزای كردووە [6]. لە هەشت غەزایاندا جەنابی خۆی صلی الله علیە وسلم جەنگیووە [7]. ئەمما ئەو مەفرەزو سەرییەو سوپایانەی كە ناردوونی و جەنابی صلی الله علیە وسلم بەشداریی تێدا نەكردووە، ئەویش سیوشەش مەفرەزە بوون. وەكو لە ریوایەتی ئیبنوئیسحاقدا هاتووە. غەیری ئەو دەفەرموون زیاترە [8]. دوای كۆچی دوایی پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  یاوەرانی بەرێزی غەزای فارس و رۆمیان كرد دوای ئەوانیش قیبت و تورك و بەربەرو غەیری ئەمانەش. بۆیە دەبێ بەو كەسانەی كە ئەم جیهادی هێرشە ـ كە گەڕانە لە دووی كافران ـ ئیلغا دەكەنەوە، بڵێین:

ـ ئایا ئەوەی تۆ لە دەقەكان گەیشتوویت پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  و یاوەرانی لێی تێگەیشتبوون یان نا؟ ئەگەر ووتی: وا لێی تێنەگەیشتبوون، دەڵێین: كەوابوو تۆ زیاتر لەوان لێی تێگەیشتوویت؟! وەڵامی ئەمە بە (بەڵێ) گومڕاییە. چونكە لەچوارچێوەی دینەكەدا نییە. چونكە دینەكە لە ژیانی پیرۆزی پێغەمبەری خوادا صلی الله علیە وسلم تەواو بوو، كامڵ بوو، خوای گەورە دەرهەقی فەرمووی (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ) المائدە/3 من ئەمرۆ وا دینەكەم بۆ تەواو كردن... پێغەمبەری خواش  صلی الله علیە وسلم دەفەرموێ: (مَنْ عَمِلَ عَمَلا لَيسَ عَلَيهِ امرُنَا فهوَ رَدٌّ) واتە: هەر كەسێك داهێنانێك لەم دینەدا بكات، كە دینەكە نەیگرێتەوە، ئەوە رەفزو رەتكراوەیە..پێی دەڵێین تۆ بەم تێگەیشتنە سەقەتە لەرێنمایی پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  دەرچوویت و كەوتوویتە سەر رێبازی (دیدو هەڵوێستی) غەیری یاوەران و موسوڵمانان وەك خوای گەورە دەفەرموێ: (وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا) النسا‌ء/115 واتە: هەر كەسێك بكەوێتە بەرگیریی و بەرامبەرێتی پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم،  دوای ئەوەی رێنمایی بۆ رۆشن بۆوە، بچێتە سەر رێباز (دیدو هەڵوێست)ی غەیری موسوڵمانان دوای ئەوەی وەحی خوایی ناسی ئەوە حەتمەن لێیدەگەڕێین چی دەكات با بیكات، بەڵام بە تەئكید دەیخەینە دۆزەخەوەو چارەنووسیكی زۆر خراپی دەبێت.

ـ ئەمما ئەگەر ووتی: نا منیش هەر وا تێگەیشتووم كە ئەوان تێیگەیشتبوون، یان ئەوان وەكو من تێگەیشتبوون. دەڵێین بەڵام سییرەو سووننەتی ئەوان، رەویەو رێبازی ئەوان، دیدو هەڵوێستی ئەوان بەپێچەوانەی ئەم تێگەیشتنەی تۆوە بووە، دەی سا یان ئەوە حەقە بەڵام ئەوان پەیڕەویان نەكردووە!! ئەمەش كەسێك دەیڵێت كە زندیق و مولحیدە.. یان ئەوەیە ئیعتیراف بكات بەوەی كە ئەمەی ئەم گومڕاییەو ناهەقییە. چونكە لەگەڵ زانین وتێگەیشتنی ئەواندا یەكناگرێتەوە.

دووەم: ئەوەی كە خوای گەورە دەفەرموێ: (وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا) الانفال/61 ئەوە لە بڕگەی دەیەمدا دیدو بۆچوونی سەلەف دەربارەی دەهێننەوە ان شا‌والله.

سێیەم: ئەوەی كە پێغەمبەری خوا صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ  دەفەرموێ: (لاتَتَمَنَّوا لِقَاءَ الْعَدُوّ) متفق علیە واتە: خۆزگە بە رووبەڕوو بوونەوەی دوژمن مەخوازن..

   بوخاری لە عبدالله كوڕی ئەبوئەوفاوە ریوایەتی كردووە كە: (أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي بَعْضِ أَيَّامِهِ الَّتِي لَقِيَ فِيهَا الْعَدُوَّ انْتَظَرَ حَتَّى مَالَتِ الشَّمْسُ، ثُمَّ قَامَ فِي النَّاسِ فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ لاَ تَمَنَّوْا لِقَاءَ الْعَدُوِّ، وَسَلُوا اللهَ الْعَافِيَةَ، فَإِذَا لَقِيتُمُوهُمْ فَاصْبِرُوا، وَاعْلَمُوا أَنَّ الْجَنَّةَ تَحْتَ ظِلاَلِ السُّيُوفِ. ثُمَّ قَالَ: اللهُمَّ مُنْزِلَ الْكِتَابِ، وَمُجْرِيَ السَّحَابِ، وَهَازِمَ الأَحْزَابِ اهْزِمْهُمْ وَانْصُرْنَا عَلَيْهِمْ)[9] واتە: پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  لە رۆژێك لەو رۆژانەیدا رووبەڕووی دوژمن بووبۆوە (واتە لە غەزایەكییدا) هەر مەشغووڵی جەنگ بوو تا خۆر لار بۆوە (بەرەو خۆرئاوا چوو) پاشان هەستایە سەرپێ و ووتاری بۆ خەڵكەكەداو فەرمووی: هۆ خەڵكینە، خۆزگە بە رووبەڕووبوونەوەی دوژمن مەخوازن، لە خوای گەورە داواكەن لێتان لادات وسەلامەت بن. بەڵام ئەگەر تووشتان بوو بە تووشیانەوە خۆگر بن، بشزانن كە بەهەشت وا لە سایەی شمشێردا. پاشان دوعای كردو فەرمووی : ئەی خوایە، نێرەری پەیامی قورئان و بزوێنەری هەورو بەزێنەری كۆمەڵەكانی كوفر، شكستیان بەسەردا بهێنەو ئێمە زاڵ كە بە سەریانداو سەرمانخە.

   چۆن ئەم فەرموودەیە كە لە ناوجەرگەی جیهادەكەوە هاتووە، دەكرێتەوە بە بەڵگەی ئیلغاكردنەوەی جیهاد؟!.

   پاشان فەرموودەكە هاندان وغیرەتدانەبەری گوێگرەكانێتی بۆ هەڵمەت و دەبەڕێكڕاچوونی دوژمن، كە لەوێیە. بۆیە دەفەرموێ: (الجَنَّةُ تَحْتَ ظِلالِ السُّيوفِ) واتە بەهەشت وا لە ژێر سایەی شمشێردا. ئاشكرایە كە كاتێك كابرا دەكەوێتە ژێر سێبەری شمشێرەوە كە هەڵكێشراوەوە بەرزكراوەتەوە بۆ وەشاندن. كە هەردوو جەنگاوەری دژ بە یەك لەیەكتریان راكێشاوە، سایەیان خستۆنە سەر ئەوی تر[10]. كاتێك پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم  ئەم فەرمایشتەی فەرموو كاتی ئامادەسازیی و ساتی پێكداكێشان بوو. فەرموودەكەش هاندانی شەڕەكەیە. كەوابوو خۆزگە خواستن بۆ رووبەڕووبوونەوەی دوژمن بە شێوەیەكی رەهایی نییە، بەڵكو تایبەتە، مەبەست لێی بە خۆ سەرسام نەبوون و خۆ دەرخستن و ئازایەتی نەنواندنە بۆ شانازیی وخۆ هەڵكێشان. ئەمەش ئەوەیە كە ئیبنوحەجەر رحمەالله لە راڤەی فەرموودەكەدا هێناوێتیەوەو تەفسیلێكی بە دیمەن و رواڵەتەكانی ئەو ساتە ئینفیعالیانە داوە كە دەفەرموێ: (بۆیە رێی لە خۆزگە خواستنی رووبەڕوو بوونەوەی دوژمن گرت، چونكە نییەتی تر دەخزێتە ناوی، لە شێوەی بە خۆ سەرسامبوون و پشت بەهێزی خۆ بەستن و متمانە بەهێزی خۆ كردن و بە سووك تەماشاكردنی دوژمن و كەم بایەخپێدانی.. ئەمانە بەربەستی رێی حەزم و جیددییەت و سڵكردنی راستەقینەن، ووتراوویشە مەبەست لەوەیە كە ئەگەر رووبەڕوو بوونەوەكە بەرژەوەندییەكی نەدەهێنایە دیی، خۆزگەی بۆ نەخوازرێت.. بەڵام بە تەئكید رووبەڕوو بوونەوەی دوژمن چاكەو گەورەیی و گوێڕایەڵییە [11]).

ـ ئیمامی نەوەویش لە راڤەی هەمان فەرموودەدا هەمان بۆ چوونی هەبووە[12].

   هەروەها بەڵگەیەكی تر لەسەر ئەوەی كە ئەو خۆزگە نەخواستنەی رووبەڕوو بوونەوەی دوژمن، بەو رەهاییە گشتییەی نییە. خۆزگە خواستنەكەی ئەنەسی كوڕی نەزر (النَّضر)ە خوا لێی رازی بێت كە لە خزمەت پێغەمبەری خوادا صلی الله علیە وسلم  خۆزگەی رووبەڕوو بوونەوەی دوژمنی خواست، پێغەمبەری خواش صلی الله علیە وسلم نكووڵی لێنەكرد. بوخاری وموسلیم لە ئەنەسی كوڕی مالیكەوە خوا لێی رازی بێت گێڕاویانەتەوە كە فەرموویەتی (غَابَ عَمِّي أَنَسُ بْنُ النَّضْرِ عَنْ قِتَالِ بَدْرٍ، فَلَمَّا قَدِمَ قَالَ: غِبْتُ عَنْ أَوَّلِ قِتَالٍ قَاتَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْمُشْرِكِينَ، لَئِنْ أَشْهَدَنِي اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ قِتَالا لَيَرَيَنَّ اللَّهُ مَا أَصْنَعُ ، فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ أُحُدٍ انْكَشَفَ النَّاسُ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّي أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِمَّا جَاءَ بِهِ هَؤُلاءِ، يَعْنِي: الْمُشْرِكِينَ، وَأَعْتَذِرُ إِلَيْكَ مِمَّا صَنَعَ هَؤُلاءِ، يَعْنِي: الْمُسْلِمِينَ، ثُمَّ مَشَى بِسَيْفِهِ فَلَقِيَهُ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ، فَقَالَ: أَيْ سَعْدُ، وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنِّي لأَجِدُ الْجَنَّةَ دُونَ أُحُدٍ وَاهًا لِرِيحِ الْجَنَّةِ، قَالَ سَعْدٌ: فَمَا اسْتَطَعْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا صَنَعَ، قَالَ أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ: فَوَجَدْنَاهُ بَيْنَ الْقَتْلَى بِهِ بِضْعٌ وَثَمَانُونَ مِنْ ضَرْبَةٍ بِسَيْفٍ، وَطَعْنَةٍ بِرُمْحٍ، وَرَمْيَةٍ بِسَهْمٍ، قَدْ مَثَّلُوا بِهِ، قَالَ: فَمَا عَرَفْنَاهُ حَتَّى عَرَفَتْهُ أُخْتُهُ بِبَنَانِهِ، قَالَ أَنَسٌ: فَكُنَّا نَقُولُ: أُنْزِلَتْ هَذِهِ الآيَةُ (مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ..الاحزاب/23) أَنَّهَا فِيهِ وَفِي أَصْحَابِهِ) واتە: مامم ئەنەسی كوڕی نەزر خوا لێی رازی بێت لە غەزای بەدر دواكەوتبوو، عەرزی پێغەمبەری خوای صلی الله علیە وسلم  كرد: لە یەكەمین جەنگدا غایب بووم، كە بەرامبەر موشریكەكان بوو. ئەگەر خوای گەورە جارێكی تر لە شەڕی موشریكاندا ئامادەم كات لەوێ خوای گەورە دەبینێت چی دەكەم.. كە غەزای ئوحود روویدا موسوڵمانەكان شكستیان هێناو زۆریان هەڵاتن، پاڕایەوەو فەرمووی: خوایە عوزر دێنمەوە لەوەی ئەوانە نواندیان.. (لەوەی كە هاوڕێكانی خۆی كردیان) تەبەڕاش لەوەی ئا ئەوانە (موشریكەكان) دەیكەن.. پاشان روویكردە پێشی بەرەی جەنگەكە. سەعدی كوڕی موعاز پێشوازی لێكرد، ئەنەس بە سەعدی فەرموو: بە دڵنیایەوە دەبینم بەهەشت وا لەو دیو ئوحودەوە. وای وای لە بۆنی بەهەشت.. سەعد دەفەرموێ: ئەی پێغەمبەری خوا ئەوەی ئەو كردیی لە دەست من نەدەهات.. ئەنەس دەفەرموێ: كە مەیتی مامە ئەنەسمان لە نێوان كوژراوەكاندا دیتەوە هەشتاوقسور زامی پێوەبوو. لە شوێنی لێدانی شمشێرو بەركەوتنی رم و تێهەڵچەقینی تیر! دیتمانەوە كە موشریكەكان لاشەیان شێواندبوو (بەبڕین ولەتكردنی) كەس نەیدەناسییەوە. تا خوشكەكەی هات وبەپەنجە گەورەكەیدا زانی كە ئەوە. ئەنەسی كوڕی مالیك دەفەرموێ: وا زانیبوومان یان گومانمان وا بوو كە ئەو ئایەتە لەسەر ئەو هاوشێوەی ئەو هاتەخوارەوە، كە دەفەرموێ: (مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ..) الاحزاب/23 واتە: لە ریزی موسوڵماناندا پیاوانێك هەن لەو پەیمانەیاندا كە بە خوای گەورەیان دابوو راستگۆ دەرچوون، جا هەیانە شەرابی مەرگی نۆشیووەو هەشیانە هەر چاوەڕێیە.

   ئەم یاوەرە بەرێزە خۆزگەی رووبەڕووبوونەوەی دوژمنی دەخواست، راستگۆیانەش ئاواتەخوازیی بوو. كەوابوو خۆزگە نەخواستنێك كە ئەگەریی بە خۆ سەرسام بوون و ئازایەتی نیشاندانی شانازیانەی پێوە بێت زەمكراوو بەرهەڵستی لێكراوە.. ئاوا دەبینیت ئەم گومانەی هەندێك دەروون بەزیوو كردوویانە بە بەڵگەی ئیلغاكردنەوەی جیهاد، سەرگەردانییە. چونكە جیهاد خوای گەورە كردوێتی بە هۆكاری سەرەكی سەرخستنی دینەكەی. وەك دەفەرموێ: (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه) الانفال/39 كوشتاریان لەگەڵدا بكەن (جەنگیان بەرامبەر بەرپا بكەن) تا موسوڵمانان ناچاری پاشگەزبوونەوە لە دینەكە نەبن و بەرنامەی ژیانیش هەمووی لە دینەكەی خواوە وەربگیرێت. واتە: تا شەریعەتی خوا سەروەریی دەگرێتە دەست.. هەروەها دەفەرموێ: (لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ) التوبة/33 و (يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ، هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ) الصَّف/8-9 واتە: دەیانەوێت بی گاڵەی دەم (یان بە فوو) دینەكەی خوای گەورە بكوژێننەوە! بەڵام خوای گەورە تەواوكاریی دینەكەیەتی ئەگەرچی كافرەكانیش ناڕازیی و دڵگران دەبن پێی! ئەوە خوای گەورەیە كە پێغەمبەرەكەی خۆیی بە هیدایەتی خوایی و دینە هەقیانەتەكەیەوە ناردووە تا بەسەر هەموو دیدو دین و بەرنامەیەكی تردا سەریخات، ئەگەرچی موشریكەكانیش پێیان ناخۆش بێت (واتە: بەكوێرایی چاوی موشریكان) هەروەها: (حَتَّى يُعْطُواْ الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ) التوبة/29 تا بە ملكەچییەوە جزیەكە دەدەن.

   ئبینولقەیم رحمەالله دەفەرموێ: (مەبەست لە جیهادكردن ئەوەیە كە حوكم لە دەست دینی خوادا بێت و ئەو باڵادەست بێت و هەموو شتێك بگەڕێتەوە سەر حوكمی ئەو). هەروەها دەفەرموێ: (یەكێك لەو سیمایانەی سەروەریی شەرع و حوكمی دین: زەلیل بوونی كافران و ملكەچ كردنیانە، باجدانیانە لەسەر هەر كەسێكیان، هەروەها دیلكردن و كۆیلەبوونیانە.. ئەمە لە دینەكەی خوادایە. ئەوەی پێچەوانەی ئەم مەبەستەیە ئەوەیە كافران لێگەڕا بن بووبنە خاوەن هێزو دەسەڵات و بریارو قسەیان راپەڕێنرێت)[13].

خاڵێكی سەرنجدان: ئەمەی ووتمان دژەمانا نییە لەگەڵ ئایەتی: (لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ) البقرة/256 واتە: بە هیچ جۆرو شێوەو كلۆجێك ناچاركردن لە دیندا نییە [14].. جیهادو جەنگ فەرزە بۆ سەروەریی شەرع و حاكمێتی دینەكە. ئەمەش بەوە دێتە دیی كە موسوڵمانان دەسەڵاتدار ببن و ئەحكامی ئیسلام لەو ووڵاتانەدا راپەڕێنن كە كەوتۆتە بەردەستیان. ئەمما دانیشتوانی ئەم ووڵاتانە خۆیان لە موسوڵمان بووندا سەربەستن، ئەگەر باوەڕیان هێنا ئەوە شتێكی چاكە، ئەگەر باوەڕیشیان نەهێنا ناچار ناكرێن لەسەریی و هەر لەسەر كوفری خۆیان دەمێننەوەو لە سایەی شەرعەكەشدا بە ئەمانەوە دژین.. ئەم (لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ) جیاوازە لە (لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ) یەكەمیان ناچار نەكردنە لەسەر موسوڵمان بوون، دووەمیان ناچاركردنە لەسەر قبوڵكردنی فەرمانڕەوایی دینەكەو ئەحكامی شەریعەتەكە. كە دەستوورو یاسای باڵای ووڵاتەكە دەبێ.، ئەوانەی باوەڕ بە دینەكە ناهێنن هەر لەسەر دینی خۆیان دەمێننەوەو كەس نایانخاتە ژێر تین و فشارو ناچاركردنەوە.

   لە ئەحكامی شەرعدا ئەوە نەگۆڕە كە ئەهلی كیتاب (خاوەن دینەكان و ئەوانەی لەحوكمیاندان) جزیە دەدەن (حَتَّى يُعْطُواْ الْجِزْيَةَ) التوبة/29 لەسەر قبوڵكردنی ئیسلام نە ئەوان و نە بتپەرست ناچار ناكرێن لەسەر باوەڕهێنان بە ئیسلام.. راجوێیەك لەسەر ئازادی بتپەرستی هەیە. دەشێت تەماشای تەفسیری ئیبنوكەسیری بۆ بكرێتەوە لە تەفسیری ئایەتەكەی (لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ) ی سورەتی البقرة256.

   دەبێت ئەوەش بزانرێت كە باوەڕهێنان بە جیهادی هێرش: گەڕان (جهاد الطلب) ـ كە فەرزە لەسەر موسوڵمانان ـ یەعنی رووبەڕوو بوونەوەی یاسا نێودەوڵەتیەكانیش. كە دەڵێن نابێت دەوڵەتێك دەستدرێژیی بكاتە سەر دەوڵەتێكی ترو بە زۆر خاكەكەی بكاتە موڵكی خۆی.. لە راستیدا ئەمە یاسای زلهێزەكانە، كە بۆ چەواشەكاریی بەكاری دەهێنن. لە كاتێكدا هەر خۆیان چەندین ووڵاتیان لووش داوە.. بە هەر حاڵ خوای گەورە دەفەرموێ: (فَلاَ تَخْشَوُاْ النَّاسَ وَاخْشَوْنِ) المائدە/44 واتە: لە خەڵكی مەترسن، تەنها لە خوای گەورە بترسن.. هەروەها: (وَلَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ) الحج/40 : حەتمەن خوای گەورە ئەو كەسە سەردەخات، كە دینەكەی خوا سەر دەخات.. بەڵام هەموو ئەم ئەحكامانەو جێبەجێكردنیان پەیوەندی بە تواناو دەسەڵاتەوە هەیە. ئەم تواناو دەسەڵاتەش ـ مادام ئەم فەرزانە بە بێ ئەو جێبەجێ نابن ـ فەرزە دەسخرێن... خوای گەورەش بە فەرمان دەفەرموێ: (وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّباط الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ) الانفال/60 واتە: هەرچی لە تواناندایە ئامادەی رووبەڕوو بوونەوەی دوژمنانی بكەنز لە سواریی وپێداوویستی جەنگن تا دوژمنانی خواو دوژمنانی خۆشتانی پێ چاوترسێن بكەن. هەروەها دوژمنانێكی تریشتان، كە ئێوە نایانناسن. خوای گەورە دەیانناسێت، ئەوەش بزانن كە هەرچی شتێك لەپێناوی خوادا ببەخشن، پاداشتی وەردەگرنەوە وستەمتان لێناكرێت.