پابەندبوون بە قییەمی رەسەنێتییەوە

بواری دووەم

قییەم: پێوەری رەسەنی دیـنی و ئەخلاقـیی و كلتورییە. بەهای دابونەریتی كۆمەڵایەتی تاكو كۆیە، ئێمەی دیندار پێمان وایە قیەمی ئیسلامی "كە لە عەقیدەكەوە هاتووە" نەگۆڕە، بۆ نموونە بوختان و دزی و خیانەت رەفتاری ناڕەسەنن و لە دیـنی ئێمەدا لە هیچ سەردەمێكدا پەسەند نابن.

ئەندامی رەوت دوای داڕشتنی عەقیدەو ئاڕاستەی فیكریی و رۆشنی بەرنامەی سیاسی پێویستی بە شیاوكردنی لایەنی قیەمی هەیە.. بۆ ئەوەی رەوتەوان لە رووی داڕشتنی كەسایەتیی كۆمەڵایەتییەوە شیاوكەین، دەبێت وای پەروەردە بكەین وەكو ساریەی بڵند ئاڵاكەی پێوە بێت وبشەكێتەوە.. ئەمە وورەیەكە لە پشوودرێژی پێغەمبەرانەوە دێت سەلامی خوایان لێ بێت.  رەوتەوان دەبێت لەگەڵ عەقیدە سەلەفێتیەكەیدا، لەگەڵ فیكری ململانێی شارستانێتییدا، لەگەڵ بیروهۆشی واقیعییانەی سیاسییدا، زۆر تەقواكارانە پەروەردە ببێت.. جا بۆ ئەوەی ببێتە خاوەن تەقوا دەبێت ئەو زانستیەی پێ بخوێندرێت كە زانایانی سەلەف ناویان نابوو: ئادابی دەروناخ (آداب الظاهر والباطن)، كە زانایانی خەلەف ناویان نا رەفتارناسیی (علم السلوك). دەبێ بزانێت كە تەقوا دوو جەمسەرە: جەمسەرێكی پەیوەستبوون ورەفتارە لەگەڵ خوای پەروەردگار، كە بە سەلماندنی عەبدایەتی و خۆشەویستی و گەشەی رۆح بەهێزتر دەبێت. جەمسەرەكەی تر پەیوەستبوون و رەفتارە لەگەڵ خەڵكیدا.. كە دەبێت ماف و سنوری ئادبی ئیسلامییان لەگەڵدا رەچاو بكرێت و پەیوەندی پیاوچاكانەیان لەگەڵدا ببەسترێت. ئەمەش دوو مەیدانە:

ـ یەكەمیان رەوشتی ئیماندارانەیە كە دەبێ لە خۆتتدا ببێتە سیماو سیفاتی بەردەوام. وەكو راستگۆیی و سەرڕاستی و وەفاو دڵسۆزیی و جوامێریی و سەخاوەت و ئازایەتی و.. هتد. ئەمەش شیاوێتی رەوتە لە بواری رەفتارو رەوشتدا..

ـ دووەمیان: داب وئادابی كۆمەڵایەتییە كە مافی خەڵكین بەسەرتەوە. دەبێ دوور لە ئینفیعالەكانی خۆت رەفتاری دادو یەكسانیی شەرعییان لەگەڵدا بكەیت.. وەكو دابوئادابی ئیسلامیانەت لەگەڵ دایكوباوك، لەگەڵ دراوسێ، لەگەڵ خزم وكەسوكار، هاوڕێ و دۆستانت. ئینجا پابەندیت بە ئادابی كۆمەڵایەتییەوە، وەكو: ئادابی شین و شادی، ئادابی میوانداریی و خواردن، ئادابی دواندن و ئادابی تەلەفۆن.. هتد.

   رەوتەوان بۆ ئەوەی كەسایەتی كۆمەڵایەتی بەهێزتر بێت دەبێت خۆی لەم سێ بوارەدا باش پەروەردە كات. (بواری پەروەردەی دەروون)، (بواری رەفتارو رەوشت)، (بواری ئادابی كۆمەڵایەتی): 

ئەمەش سێ بوارەكەیە بە كورتی:

١ـ پەروەردەی دەروون و گەشەی ڕۆح: پێویستە رەوتەوان بە پەروەردەكردنی دەروون و گەشەی ڕۆح، بۆ خوا بسوڵحێنرێت. رەوت دەتوانێت لەوە شارەزای كات كە شیرك هەیە و تەوحید هەیە، كوفر هەیە و باوەڕ هەیە، فیسق هەیە و تەقوا هەیە، گوناح هەیەو تۆبە هەیە.. دەبێت هەر دوو لایان بناسێت، ئینجا دەبێت خۆی ئاراستە بكات و سنوور بۆ حەزەكانی دیاری بكات بە شێوەیەك كە لەگەڵ سنووری شەرعدا یەك بگرنەوە، خۆی پارسەنگ بكات. دەبێت سەبر لەسەر ناڕەحەتیەكانی ژیانی بگرێت، سەبر لەسەر حەرام بگرێت، وێـڵی دووی حەڵاڵ بێت و سنوری شەرع نەبەزێنێت. دەبێ هەمیشە چاوی لە كۆمەڵگەی یاوەران و تابعین بێت. ئیقتیداكردن بەو یاوەرە بەڕێزانە بكات كە هەتا رۆژی دوایی بە نمونەی كۆمەڵگەی راقی دەمێننەوە! ئینجا ئەم هەموو تابیعیانەی لەبەر دەستی ئەم یاوەرە بەڕێزانەدا گەورە بوون، ئینجا سەدان هەزار زاناو شەرعناس و پیاوچاكی تری ئەم ئوممەتە كە  مـێژوی ژیانی (000ر513) كەسی لـێ نوسراوەتەوە.. چ ئوممەتێك لەسەر زەویدا وایە؟ دیدو بۆچوونی هەمووشیان بە سەنەدەوە گـێڕراوەتەوە.. هەرچـی شتێك كە خەسمیش ووتبێـتی نەترساون لـێی وەكو خۆی تۆماریان كردووە.. ئەوە ئایەتەكانی موسەیلەمەی كەزاب، ئەوە شیعری جاهیلی و شیعری شەرابی ئەبونەواس و شیعری نێربازی بەششار بن بورد.. ئەوە قسەكانی حەللاج و دادگاییەكەی كە حەوت ساڵی خایاندو (43) سەر مەزهەب فەتوای كوشتنیان دا، بەڵام خەلیفە هێشتا (3) رۆژی بواری هەر جۆرە پەشیمان بوونەوەیەكی ئەوی دا.. ئوممەتی ئێمە ئەو هەموو دیدو بۆچوونە فەلسەفییە سەیرەی ئیغریق و ڕۆمانیان تەرجومە كردو هێنایانە بەردەست، بێ ئەوەی بكەونە ژێر كاریگەرێتییەكی وا كە دیدی دیـنی خۆیان بگۆڕێت.. ئێمەش دەمانەوێ رەوتەوان ئاوا شیاو كەین. شیاوی كەین بۆ ئەوەی ئەم مەنهـجە عەقائیدیە و ئەم ئایدۆلۆجیە دینیە و ئەم بەرنامە سیاسیە هەڵگرێت. بۆ ئەمەش دەبێت رەوتەوان گەشەی ڕۆحـی زۆر بەهـێز بێت، نێوان خۆی و خوا زۆر بەهـێز بێت.. دەبێت هەڵگرتـنی ئەم مەنـهەجە عەقائیدیی و فیكری و سیاسـیە ـ كە بانگەوازی خوایین ـ بە پـێی ئەو پەیمانە سەرڕاستانە بێت كە بە خوای خاوەنی خۆیی داوە.. نەك بە فڵان و فیسار.. بەڵـێ دەشێت پێویستیت بە فڵان و فیسارەكە لەو لایەنەوە هەبێت كە هێشتا مابێتت لـێی تێبگەیت. چونكە ئەو زانستە شەرعیانە دەبوایە لە سەرەتای فام كردنەوەو گەنجێتییتدا بتخوێندنایە و نەتخوێند، تۆ دواكەوتووی.. ئێستا ئێمە پشتیوان بە خوا ووردەووردە دەیخەینەوە بەر دەستت، تۆش دەبێت بەهیمەت بیت. گرنگ ئەوەیە بەرنامەیەك لەبەر دەستی رەوتەواندا هەبێت كە لە رووی زانستی شەرعییەوە ئەوەی پێ بناسێت كە چی گوناحەو چی شیاوە.. هەر وەكو كە لە شەرعدا دەخوێنێت كە چـی پیسیی (نەجاسەت)ەو چی مایەی پاككردنەوەیە (طاهرو مُطَهِّر)ـە؟!

2ـ پارسەنگی رەفتارو رەوشت: لە كتێبەكەی كاك كاوان كوردییدا (رەوشت لە روانگەی باوەڕەوە) كە یەكێكە لە كتێبە پەروەردەییەكانی ئه‌م رەوتە، بەم شێوە پوختە باس لە رەوشت و دامەزراندنی دەكات:

   کاتێک مرۆڤ دەبێتە خاوەنی ڕەوشتێکی دیاری کراو كە لە ناخیدا جـێی خۆی کردبێتەوە حەتمەن بە زۆری ڕەفتاری پەیوەست بەو ڕەوشتەی لێ دەوەشێتەوە، نەک ڕۆژێ لە ڕۆژان بـە خەیاپیدا بێت، یاخود دیمەنێک دەروونیی بهەژێنێ و وای لێ بکات  کردەوەیەک ئەنجام بدات لەو بچێت! بەم پێیە هیچ کەس بە کردنی ڕەفتارێکی جوان نابێتە خاوەنی ڕەوشت و، بە ئەنجامدانی هەڵەیەک نابێتە بەدکارو بێ ڕەوشت.. وەک خوای گەورە دەربارەی بەخشینی ڕاستەقینە دەفەرموێت: (وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِن لَّمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) البقرة/265 واتە: نموونەی ئەوانەی سامانەکانیان لەبەر أەزامەندی خواو لە دپێکی دامەزراوەوە دەبەخشن وەک نمونەی باخێکە كە بە گردێکەوە بێت و لێزمە بارانێک لێی بدات و دوو چەندانەی ئەوە بەرهەم بهێنێت کە لێی چاوەأێ دەکرێت. هەروەها دەفەرموێت: (الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ) البقرة/274 واتە: ئەوانەی شەووڕۆژو بە نهێـنی وئاشکرا سامانەکانیان دەبەخشن، ئەوانە لە لای پەروەردگاریان پاداشتیان دەدرێتەوەو نەترسیان لە ڕێدایە و نە خەم دەخۆن.

   خوای گەورە لەم ئایەتانەدا سیفەتی بەخشینی موسوڵمانی ڕوون کردۆتەوە کە پێویستە (لەبەر ڕەزامەندی خواو لە دەروونی دامەزراوە ببەخشێت) بێگومان کەسێک بەو جۆرە ببەخشێت ئەوە (بەخشندە) یەو بە (شەوڕۆژ) و بە (نهێـنی وئاشکرا) خاوەنی ئەو ڕەوشتەیەو بەردەوام کاری پێ دەکات. بەڵام ئەگەر کەسێک بۆ ڕووپامایی یاخود بۆ مەبەستێک ببەخشێ ئەوا بە ڕۆژو بە ئاشکرا دەبەخشێ بەڵام لە شەودا یا بە نهێـنی نابەخشێت، یاخود بۆ هێنانەدی مەبەستێکی خۆی دەبەخشێ. لەبەر زەرورەتی بەخشینەکە نابەخشێت).

   مەدرەسەكانی تەزكیەی ئیسلامی وەكو مەدرەسەی شێخ حەسەنی بەسری و شێخ عبدالقادری گەیلانی و ئیمامی غەزالی و ئیمامی ئیبنولقەییم و ئەوانی دیكە هەموو فەرموویانە كە دەبێت ئاكارە ناوەكیەكان و رەفتارە ئاشكراكان وەكو یەك بن.. ئینجا ئاوا ناساندویانن:

ـ ئەو ئاكارانەی مەرجـی وەرگیرانی كردەوەن (مەرجی قبووڵبوون)، بریتین لە: زانست، نییەت هێنان، نیازپاكیی، راستگۆیی، ئارامگریی..

ـ ئەو ئاكارانەی مەرجـی دەسپێكی كردەوەن (دەسپێكردن)،   كە بریتین لە: خۆشوویستنی خوا (المحبة) سڵكردنەوە (الخشیة) بارسووكیی دنیایی (الزهـد) پشت بەستن (التوكل).

ـ ئەو ئاكارانەی مەرجـی ئەنجامدان (الأدا‌ء) ی كردەوەن كە بریتین لە: ئارامگریی (الصبر) سوپاسگوزاریی (الشكر) چاودێریی و بەئاگایی (الاحسان و المراقبة).

ـ ئەو ئاكارانەی مەرجـی دوای ئەنجامدانی كردەوەن (بعد الأداء)، كە بریتین لە: دامەزراویی (الاستقامة) ترس و ئومێد (الخوف و الرجا‌ء) تۆبەكردن و داوای لێخۆشبوون (التوبة والاستغفار).

   بە رەچاوكردنی ئەم پەروەردەكاریی و گەشەی خواوویستیەت دەبیتە نموونەی ئەم ئیسلامە، دەبیتە نموونەی ئەخلاقی پارسەنگی موسڵمان، نموونەی وەفاداریی و ڕاستگۆیی و جوامێریی و لەسەركردنەوە، نموونەی زیرەكـیی و ئەدەبی جوان و دەستپاكیی، ئەم ڕەفتارە پارسەنگە، ئەم ڕەوشتەی كە لە ئیمانەوە هاتووە كە بۆتە ڕەوشتی نەگۆڕی تەقواكارییت تۆ بە پارسەنگی دەداتە دەست رەوتەكە. ئەمەش داواكراوەكەیە..

٣ـ پاراستنی ئادابی كۆمەڵایەتی: ئادابە ئیسلامیەكان بەشێكن لە زانستی شەرعی كە دەبێت موسوڵمان فێریان بێت، پێوەپابەندبوون و مومارەسەكردنیان نیشانەی كەسایەتی پارسەنگ و دامەزراوە. بۆیە ئێمەش دەمانەوێت رەوتەوان زۆرینەی ئادابەكان بە دەرس بخوێنێت و هەموومان دەستەجەمعی پێوەی پابەند بین، تا لە ناوماندا " وەكو جاران" دەبنەوە سیماو سیفەتی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەكەمان.. مەگەر نەتانبیستووە هەزاران ئەرمەنی، هەزاران یەزیدی، هەزاران گاورو فەلە چۆن بە ئادابی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی موسوڵمانەوە پابەند ببوون؟! چەندیان لا پەسەندبوو؟!

 دەبێ رەوتەوانانی خۆمان فـێری ئاداب و نەریـتی كۆمەڵایەتی بكەینەوە. فـێری كەین چۆن ڕەفتار لەگەڵ میواندا بكات؟ چۆن ڕەفتار لەگەڵ دراوسێدا بكات؟ كە چووە پرسەیەكەوە چـی بكات؟ كە چووە شاییەكەوە چـی بكات؟ لەگەڵ گەورە چۆن بە رێزەوە رەفتار بكات، لەگەڵ بچوك چۆن بە میهرەبانیەوە رەفتار بكات.. لەگەڵ كەسوكارو مامۆستاو پیاوماقوڵ و ڕیش سپییدا. ئینجا لە ئادابی میواندارێتی و خواردن و خواردنەوەدا چۆن ڕەفتار بكات؟!

  كەواتە ئێمە لە پەروەردەكردنی رەوتەوانی خۆماندا پێویستیمان:

ـ بە مەنهەجی عەقائیدی ئەهلی سوننەت وجەماعەتە.

ـ بە ئایدیۆلۆجی  دیدی دینییمانە كە ململانێی فیكریی شارستانێتیمانی پێ ئاراستە بكەین.

ـ بە بەرنامەیەكی سیاسی هەیە بۆ ئەوەی بە خەڵكەكەمان ڕابگەێنیین كە ئێمەی ئەهلی ئیسلام چیمان بۆ ئێوە دەوێت؟

ـ لەگەڵ مومارەسەكردنی قییەمە كۆمەڵایەتیەكە، پێویستیمان بە تەزكیەی نەفس وپارسەنگی رەوشت و ئادابی كۆمەڵایەتی هەیە.. ئەمە چوار مەیدانی پەروەردەكردنن. ئەم چوارە تاكی رەوتەوان ئامادەی كۆمەڵكاریی دەكەن. بەڵام هێشتا لایەنەكانی تری ماوێتی.. دەشێت كابرایەكت لێ پەیدا ببێت عەقیدەو فیكرو سیاسەتەكەی وەرگرتوویت و بەو مەنـهەجە كۆمەڵایەتییەی تۆش پەروەردە بووە، بەڵام قەناعەتی بە كۆمەڵكاریی نییە!! پـێی وا نییە كاری ئیسلامی ستراتیجێتی و قۆناغكاریی بوێت.. كەوابوو شیاوكردنی رەوتەوانی وا ماوێتی، دەبێت هەر چاودێریی و ئاودێریی بكەین تا قەناعەتی بە زەروورەتی پەروەردەبوون لە بوارەكانی تریشدا بۆ پەیدا دەبێت و دەكەوێتە ناو بازنەی ئاڕاستە وەرگرتنەوە..

*****