مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) حه‌دیسی سه‌حیحی هه‌یه‌و ده‌فه‌رموێت: «ئه‌وه‌ی له به‌رگ و پۆشاکتان له خوار قوله‌پێوه بێت ئه‌وه له ئاگردایه»، یه‌عنی له گۆزینگیه‌وه بۆ خوارووتری له ئاگری جه‌هه‌ننمدایه، بۆیه نابێت جل و به‌رگ و پۆشاکه‌کانی ئه‌وه‌نده درێژ کاته‌وه. له فه‌رمووده‌ی بوخاریدا هاتووه: «مَا أَسْفَلَ مِنَ الكَعْبَيْنِ مِنَ الإِزَارِ فَفِي النَّارِ»[1]، لای موسلیم: «ثَلَاثَةٌ لَا يُكَلِّمُهُمُ اللهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»[2]؛ «سێ پۆله خه‌ڵکی خوای په‌روه‌ردگار قسه‌یان له‌گه‌ڵ ناکات»، «وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ»؛ «رووشیان تێ ناکات»، «وَلَا يُزَكِّيهِمْ»؛ «پاڵفته‌شیان ناکات»، « وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»؛ «ئازارێکی زۆر به‌ژانیشیان دێته رێ»، «الْمُسْبِلُ إِزَارَهُ »؛ «یه‌که‌م که‌س ئه‌و که‌سه‌ی که پۆشاکه‌که‌ی درێژ کردۆته‌وه بۆ سه‌ر قاچی»، «وَالْمَنَّانُ»؛ «ئه‌و که‌سه‌ی که منه‌ت ده‌کاته‌وه به سه‌ر خه‌ڵکیدا» «وَالْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلِفِ الْكَاذِبِ»؛ «ئه‌و که‌سه‌ش که سوێندی درۆ ده‌خوات بۆ ئه‌وه‌ی ره‌واج به کاڵاو جنسه‌که‌ی بدات بۆ ئه‌وه‌ی بیفرۆشێت». ئه‌مانه‌ هه‌مووی حه‌دیسن و له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن که وا پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) مه‌نعی ئه‌مه‌ی کردووه، له هه‌مان کاتیشدا پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێ: «مَنْ جَرَّ ثَوْبَهُ خُيَلاَءَ، لَمْ يَنْظُرِ اللَّهُ إِلَيْهِ يَوْمَ القِيَامَةِ»[3]؛ «هه‌ر که‌سێک که پۆشاکه‌که‌ی به دوای خۆیدا راکێشێت بۆ فه‌خرو شانازی کردن خوای په‌روه‌ردگار رووی تێ ناکات له رۆژی قیامه‌تدا» یه‌عنی ئه‌وه‌نده ده‌یبوغزێنێت. جا سه‌یدنا ئه‌بوبه‌کر (خوای لێ رازی بێت) ئه‌مه‌ی بیست و دیاریشه پۆشاکه‌که‌ی ده‌خشا به زه‌ویدا، بۆیه کاتێک که له پێغه‌مبه‌ری خوای (علیه الصّلاة والسّلام) پرسی، فه‌رمووی: نا ئه‌وه‌ تۆ ناگرێته‌وه.

   عوله‌ما به درێژایی تاریخی ئیسلام له‌و سه‌رده‌مانه‌ی قه‌دیمه‌وه هه‌تاکو ئێستا ئیختیلافیان له‌سه‌ر ئه‌م باسه هه‌بووه؛ ئه‌وانه‌ی که پابه‌ندن به ده‌ق و زاهیری حه‌دیسه‌وه وه‌کو ئه‌هلی حه‌دیس له کۆن و سه‌له‌فیه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش ده‌فه‌رموون: مادام که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رموویه‌تی که هه‌رچی له خوار گۆزینگی پێوه بێت له ئاگردایه، ته‌واو ئه‌وه له ئاگری جه‌هه‌ننمدایه‌و هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی گه‌وره‌یه‌و گوناحێکی گه‌وره‌یه‌و له که‌بائیره.

   شه‌رعناسانی تر، ئه‌وانه‌ی که به‌رانبه‌ریانن ده‌فه‌رموون حه‌رام نییه، له مه‌زهه‌بی شافیعی و حه‌نه‌فی و مالیکیدا.

جا ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه ده‌ڕۆیشت پۆشاکه‌که‌ی له دوایه‌وه ده‌خشا له ئه‌رزه‌که، پێیان وت جه‌نابت ئه‌و پۆشاکه‌ت له‌به‌ر کردووه خۆ فه‌رمووده‌که‌ش ده‌زانیت، فه‌رمووی ئه‌وه تایبه‌ته به‌و که‌سانه‌ی که فه‌خرو شانازی ده‌که‌ن چونکه له‌و سه‌رده‌می جاهیلیه‌تی پێش ئیسلامه‌وه هه‌تا ئه‌م سه‌رده‌می جاهیلیه‌ته‌ی ئێستا له خلیج، له‌ناو عه‌ره‌به‌کانی خلیجدا ئه‌مه هه‌ر بۆ فه‌خرو شانازییه، به‌ڵام له میسر وا نییه، له میسر ئه‌وه‌ی که جله‌کانی درێژ کردۆته‌وه فه‌لاحه داماوه‌که‌یه، له سوودانیش هه‌روه‌ها، یان له شوێنێکی وه‌کو مۆریتانی بۆ فه‌خر و شانازی باڵه‌کانی زۆر دوورو درێژ ده‌که‌نه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵیداته‌وه به‌سه‌ر شانیداو فه‌خری پێوه بکات.

   که‌وابوو فه‌خرو شانازیه‌که ده‌بێت بزانین به چیه‌وه ده‌کرێت. من خۆم پێم وایه شرواڵ و و پانتۆڵ و ئه‌مانه هیچ عیلاقه‌یه‌کی به‌سه‌ر دشداشه‌وه نییه‌و ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رموویه‌تی ده‌رباره‌ی دشداشه‌یه بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی ئه‌و سه‌رده‌مه‌و ئێستای عه‌ره‌به‌کانی خلیجیش چونکه ئێستاش له عه‌ره‌بستانی سعوودی ئه‌وه‌ی که زۆر فه‌خرو شانازی ده‌کات به‌سه‌ر خه‌ڵکه‌وه ئه‌وه‌یه که جله‌که‌ی پان و پۆڕ بێت له خواره‌وه‌و دشداشه‌که‌شی له ئه‌رزه‌که‌ بخشێت. بۆیه وا نازانم شرواڵ و پانتۆڵ و ئه‌وانه بگرێته‌وه، که‌واته له خوار گۆزینگیشه‌وه بێت هیچ ئیشکالێکی تێدا نییه‌و خودی ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه‌ش له‌سه‌ر حه‌رام نه‌بوونێتی؛ واللّه تعالی أعلم.

ئیمامی شاتیبی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له روونکردنه‌وه‌ی ئه‌و فه‌رموودانه‌دا له کتێبی «الإعتصام»، لاپه‌ڕه 712 ده‌فه‌رموێ: ئه‌م گرووپه گومڕایانه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ئاماژه‌ی پێ داون و هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش که عوله‌مای ئیسلام له‌سه‌ری موتته‌فیقن ئه‌وه‌یه که ته‌نها فیرقه‌ی سه‌رکه‌وتوو فیرقه‌ی ناجیه‌یه‌ که ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ته، ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ته‌که‌ش بریتین له‌و که‌سانه‌ی که له‌سه‌ر مه‌نهه‌جی سێ جیله‌که ده‌ڕۆن، جیلی یه‌که‌م یاوه‌رانی به‌ڕێز، پاشان تابیعینی دوای ئه‌وان که ته‌له‌به‌ی یاوه‌ران بوون و پاشان تابیعی تابیعین؛ فیرقه‌ی ناجیه ئه‌وانه‌ن له سه‌ر مه‌نهه‌جه‌که‌ی ئه‌مان رۆیشتوون. جا ده‌فه‌رموێ: ئه‌م فیرقانه به‌وه بوون به فیرقه‌ی گومڕا چونکه خیلافیان له‌گه‌ڵ فیرقه‌ی ناجیه‌دا له مه‌عنای کوللی و گشتی دینه‌که‌دا هه‌یه؛ مه‌سه‌له‌ن کۆمه‌ڵێک له شیعه وتوویانه عه‌لی وه‌حیی بۆ هاتووه به‌س جوبره‌ئیل لێی تێک چووه‌و داویه‌تی به موحه‌مه‌د (علیه الصّلاة والسّلام)! ئێ ئه‌مه ناچێته دائیره‌ی ئیمان و ئیسلامه‌تی. یه‌کێکی تر ده‌ڵێت عه‌لی خوایه، یه‌کێکی تر ده‌ڵێت وه‌حی بۆ فاتیمه هاتووه! جا ئه‌مه که ئیمامی شاتیبی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) ئاماژه‌ی پێ ده‌دات که ده‌فه‌رموێ: موخاله‌فه‌ی کوللیه، له‌پاش ئه‌و موخاله‌فه‌ی جوزئیش هه‌یه؛ بۆ نموونه له رێساکانی عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تدا، ئه‌وه‌یه که ده‌بێت ئوممه‌ت سیستمیان هه‌بێت و خه‌لیفه‌یان هه‌بێت، جا یه‌کێک نکووڵی له هه‌بوونی خیلافه‌ت و حوکمی ئیسلامی بکات ئه‌مه موخاله‌فه‌ی عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تی کردووه.

   پاشان ده‌فه‌رموێ: موخاله‌فه‌که‌یان له شته کوللی و گشتیه‌کانه، نه‌ک له جوزئییه‌تێکدا موخاله‌فه‌یان به‌رانبه‌ر به یه‌کتری هه‌بێت؛ بۆ نموونه ئیمامی ئه‌بویووسف (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) بیست ساڵ ته‌له‌به‌ی ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه بووه، ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه ده‌یفه‌رموو ئه‌وه‌ی بڵێت قورئان مه‌خلووقه پێی کافر ده‌بێت، به‌ڵام ئیمامی ئه‌بویووسف ده‌یفه‌رموو نا پێی کافر نابێت، ئیتر بوو به موناقه‌شه‌یان و له یه‌ک عاجز بوون. ئیمامی ئه‌بویووسف شه‌ش مانگ قسه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌کرد و رۆییشت خۆی دیراسه‌ی کرد و دواییش هاته‌وه سه‌ر ره‌ئیه‌که‌ی ئیمامی ئه‌بوحه‌نیفه! ئه‌مه جوزئیاتێکه که پێی له عه‌قیده‌که ده‌رناچێت، واته له عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت.

   ئینجا ده‌فه‌رموێ: له‌وانه‌ی که شتێکی جوزئی و شازن به سه‌به‌بی ئه‌مه ناوترێت ئه‌وانه فیرقه‌یه‌کی ترن؛ مه‌سه‌له‌ن تۆ وه‌ختێک دیراسه‌ی مه‌زهه‌به‌کان ده‌که‌یت له رووی عه‌قیده‌وه‌ بێت، له رووی فیقهه‌وه بێت، له رووی ئوسوولی فیقهه‌وه بێت، ده‌بینی بۆ نموونه حه‌نه‌فییه‌کان زۆر شتیان جودایه له فیقهدا، له ئوسوولی فیقهدا، له ئیستیدلالدا به‌ڵام هه‌ر جوزئێکن له عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت ئێ ئیختیلافیشیان زۆر هه‌یه له‌گه‌ڵ سێ مه‌زهه‌به‌که‌ی تردا. که‌وابوو هه‌ر که‌سێک که شوێن قورئان و سوننه‌ت که‌وتبوو له رووی ئیعتیقاد و قه‌ول و عه‌مه‌له‌وه‌و کوللیاتی ئه‌وه‌ی هه‌موو وه‌رگرتبوو و پابه‌ند بوو پێیه‌وه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ندێک شتی ته‌ئویل کردبوو، هه‌ر له عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ته‌که‌یه‌و ده‌رناچێت وه‌کو ئیمامی ئیبنو حه‌جه‌ری عه‌سقه‌لانی، ئیمامی نه‌وه‌وی، ئیمامی سیووتی، ئیمامی باقللانی، رازی، زۆر له‌و ئیمامه به‌ڕێزه گه‌ورانه هه‌موویان ده‌بینی ئه‌شاعیره‌ن مه‌سه‌له‌ن یان هه‌ندێکیان که‌وتوونه‌ته ره‌ئیه‌کانی ئه‌شاعیره‌و‌ه‌و‌ عوله‌مای به‌ڕێزیش هه‌موویان رێزیان لێ گرتوون به درێژایی تاریخ.

له چه‌ندین ریوایه‌تی جیاوازدا هاتووه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) باسی بیری بورهووت یان به‌رهووت یان به‌ره‌هووتی کردووه که هه‌ر سێ شێوازه خوێندنه‌وه‌که‌ش له ریوایه‌ته‌کاندا هاتووه؛ بیرێکه له یه‌مه‌ن، جا ئایا له حه‌زره‌مه‌وته، له شه‌بوه‌یه، یان له شارێکی تره؟ ئه‌وه‌ ته‌بعه‌ن ریوایاتی ترو قسه‌ی تاریخی و ئیخبارو ئه‌فسانه‌و ئه‌نواع و ئه‌شکال شت تێکه‌ڵ یه‌ک بووه‌و له‌م سه‌رده‌مه‌شدا ته‌بعه‌ن زۆر شتی له‌سه‌ره. پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) باسی بیرێک ده‌کات له یه‌مه‌ن که ده‌فه‌رموێ: له ئاوه‌که‌ی ده‌سنوێژیش مه‌گرن؛ ده‌فه‌رموێ: «خَيْرُ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ زَمْزَمَ، وَفِيهِ طَعَامٌ مِنَ الطُّعْمِ، وَشِفَاءٌ مِنَ السُّقْمِ»[1]؛ «باشترین ئاو له سه‌ر زه‌میندا ئاوی زه‌مزه‌مه، هه‌م خواردنه‌و تێر ده‌کات و هه‌م خواردنه‌وه‌ی تینوێتی ناهێڵێت و شیفای نه‌خۆشینیشه»، ئاخر تۆ ئاوه‌که ده‌خۆیته‌وه له جێی خواردنیشه! جا ته‌بعه‌ن ئه‌وه زۆر که‌س ئه‌مه نازانێت که ئاوی زه‌مزه‌م به‌ڕاستی وایه‌و که ده‌یخۆیته‌وه ئیتر قورسه‌و پڕۆتێئیناته‌و ته‌کمیله‌ی غیزای خواردنه‌که‌ت ده‌کات و هه‌روه‌ها شیفایه بۆ نه‌خۆشین، «وَشَرُّ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءٌ بِوَادِي بَرَهُوتَ»؛ «خراپترین ئاویش له‌سه‌ر زه‌میندا که هه‌یه ئاوی دۆڵێکه که پێی ده‌وترێت به‌ره‌هووت»، «بِقُبَّةٍ بِحَضْرَمَوْتَ»؛ «له ته‌پۆڵکه‌یه‌کدایه له شاری حه‌زره‌مه‌وت که که‌وتۆته رۆژهه‌ڵاتی یه‌مه‌ن».

   جا که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) له‌م حه‌دیسه‌دا ئه‌مه‌ی فه‌رمووه، ئه‌و ئاوی به‌ره‌هووته به‌ڕاستی شتێکی زۆر سڕڕو ره‌مزه‌و شتێکی زۆر سه‌یره‌و تاکوئێستاش که 2019یه‌و باسی ده‌که‌ین هێشتا هه‌ر ره‌مزو سڕڕه، شتێکی نهێنی زۆری تێدایه. خه‌ڵک له سه‌رده‌می کۆندا ده‌گه‌ڕان به شوێن ئه‌مه‌داو ماوه‌یه‌ک ته‌بعه‌ن ناوه‌که‌شیان گۆڕیبوو به ئه‌وه‌ی که پێیان ده‌وت بیری عه‌لی! ئه‌ڵبه‌ته خه‌ڵکه‌که‌ دیاره ترساون له‌وه‌ی که هی جه‌هه‌ننمه چونکه هه‌ندێک قسه‌ی تر هه‌یه که ده‌وترێت ئه‌وه گۆڕستانی کافرانی جننه له‌وێ یان روحیانه‌تی کافره‌کان له ئه‌وێدایه‌و شوێنی عه‌زابیانه، هه‌ندێکی تر وتوویانه نا ئه‌وه جن ئه‌و بیره‌ی هه‌ڵکه‌ندووه، هه‌ندێکی تر ده‌ڵێن جن هه‌ڵیکه‌ندووه وه‌کو زیندانی موخالیفان و دوژمنانی خۆیان بێت، هه‌ندێکی تر وتوویانه ئه‌مه مه‌لیکه حیمیه‌ره‌کانی قه‌دیم که پێنج شه‌ش هه‌زار ساڵ له‌مه‌و پێش ژیاون به جنیان هه‌ڵکه‌ندووه بۆ ئه‌وه‌ی زه‌خیره‌و سه‌روه‌ت و سامانی خۆیان له‌وێدا دفن که‌ن و دوایی خه‌ڵک هه‌ڵیکۆڵیوه. ته‌بعه‌ن هه‌مووی ئه‌مانه قسه‌یه‌و پێ ناچێت هیچ ئه‌سڵ و ئه‌ساسێکیشی هه‌بێت. به‌ڵام ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) که باسی کردووه زۆر شتێکی سڕڕی موهیممی تێدایه که ده‌فه‌رموێت ئاویشی تێدایه به‌ڵام ته‌ڕ نییه! جا ئێستا مه‌علووم بووه که 250 مه‌تر ته‌قریبه‌ن قووڵه. به‌ڵام سه‌یر ئه‌وه‌یه له ساڵی 2005 تیمێکی جوگرافیاناسی رۆیشتن یه‌کێک له‌و که‌سانه‌ی که وا مه‌عرووفه‌و خه‌ڵکی ناوچه‌که‌یه ئه‌وانه شۆڕیان کرده‌وه به لایت و کامێره‌و به هه‌موو شتێکه‌وه که ده‌گاته نزیکی 100 مه‌تر خوڕه‌ی ئاوه‌که ته‌سجیل ده‌کات، جا که ده‌گاته 100 مه‌تر هاوار ده‌کات به‌رزم که‌نه‌وه، به‌رزی ده‌که‌نه‌وه سه‌رێ، ده‌ڵێن بۆ مه‌گه‌ر چی قه‌وما؟ ده‌ڵێ: سه‌ری بیره‌که وێک هاته‌وه‌و هه‌مووی تاریک بوو و ئیترمن نوورم نه‌بینی له سه‌رووی ئێوه‌وه که لایتتان لێ ده‌دا، له کاتێکدا رۆژیش بووه! جا ئه‌مه‌ی که باسی ده‌که‌م به رۆژدا کراوه ساڵی 2005. بۆیه هه‌تاکو ئێستاش هه‌روه‌کو سڕڕێک ماوه‌ته‌وه.

   ئاخر شتیش ته‌بعه‌ن تیمێکی ئه‌مریکییه (واللّه أعلم) وا بزانم بۆی هات و هه‌وڵیان دا ساڵی 2015 دیسان دراسه‌ی تریان کرد و گه‌یشتنه بنی ئه‌و شوێنه‌و یه‌کێک که له‌گه‌ڵیاندا بوو خۆی مامۆستای کیمیا بوو خه‌ڵکی ناوچه‌که‌شه له‌گه‌ڵ تیمه‌که، ئه‌و ده‌چێته خواره‌وه‌و شتیشی لێ دێنێت. هه‌ندێکی تر پێشتر نه‌یانتوانیه‌وه بچنه خواره‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ی وه‌کو ئه‌و کونانه‌ی که ئاسه‌واری گڕکانه هی بورکانه‌و که‌س ناتوانێت پێیدا بڕوات وایه. به‌ڵام ئه‌مه زۆر موهیممه که هه‌رکه‌سێک ده‌چێته بیره‌که‌وه گوێی له خوڕه‌ی ئاوه به‌ڵام ئاویشی لێ نییه! ئه‌مه باسه‌که‌ی پێغه‌مبه‌ری خوایه (علیه الصّلاة والسّلام). جا هه‌ندێک له عوله‌ما ده‌فه‌رموون ئاگره‌که‌ی یه‌مه‌ن که دێت لێره‌وه ده‌رده‌چێت چونکه له حه‌دیسی سه‌حیحدا هاتووه که ئاگرێکیش له یه‌مه‌نه‌وه ده‌بێت رۆژی قیامه‌ت.

   به‌هه‌رحاڵ بیری به‌رهووت یان بورهووت یان به‌ره‌هووت ئه‌و بیره‌یه که ده‌ڵێن له حه‌زره‌مه‌وته‌و له‌و حه‌دیسه‌شدا هاتووه، هه‌ندێکی که وتوویانه له شه‌بوه‌یه، هه‌ندێک شاری تریان دیاری کردووه، به‌ڵام وا دیاره ئیتر شوێنه‌که ته‌حدید کراوه‌و زانراوه ئێستا؛ واللّه تعالی أعلم.

حه‌دیسه‌که له سه‌حیحی بوخاریدایه به ژماره 6530،[1] ریوایه‌تێکی تر به ژماره 6529یه[2]؛ حه‌دیسێکیان ده‌فه‌رموێ خوای په‌روه‌ردگار کاتێک که هه‌موو مرۆڤه‌کان کۆ بوونه‌ته‌وه له قیامه‌تدا به سه‌یدنا ئاده‌م ده‌فه‌رموێ: ئه‌و که‌سانه‌ی جه‌هه‌ننمین جیایان که‌ره‌وه، له ریوایه‌تێکیاندا ده‌فه‌رموێ: له 100 که‌س یه‌کێک لا ده‌دات و یه‌کێکی تریان ده‌فه‌رموێ: له ١٠٠٠ که‌س یه‌کێک لا ده‌دات، یه‌کێک ئیماندار ده‌بێت و ئه‌وانه‌ی تر ده‌بن به ئه‌هلی جه‌هه‌ننم.

   جا ئه‌م برا به‌ڕێزه‌ش که ئه‌و پرسیاره‌ی کردووه وه‌کو هه‌ر که‌سێکی تر ئیحتیماله‌ن له‌وه سه‌ری سووڕ مابێت هه‌روه‌کو ئه‌و سه‌حابیه به‌ڕێزانه‌ش ده‌یانپرسی و ده‌یانوت: چۆن له 100 که‌س 99 ده‌چێت بۆ جه‌هه‌ننم؟ یه‌عنی تۆ سه‌یری به‌شه‌ریه‌ت بکه سه‌یری سه‌ر ئه‌رز بکه ئه‌و که‌سانه‌ی که ئیماندارو موسوڵمانن زۆرن و پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌یفه‌رموو ئوممه‌تی من زۆرن و ئومێدم هه‌یه نیوه‌ی به‌هه‌شتی بن، یه‌ک له‌سه‌ر چواری به‌هه‌شتی بن، یان یه‌ک له سه‌ر سێی به‌هه‌شتی بن، یان نیوه‌ی به‌هه‌شتی بن. ئینجا عه‌رزیان کرد ئه‌ی باشه چۆن ئه‌وه‌نده که‌م ده‌بین که له ١٠٠دا ٩٩ بڕۆن بۆ جه‌هه‌ننم؟! فه‌رمووی ئوممه‌تی من له چاو به‌شه‌ریه‌تدا وه‌کو موویه‌کی سپی وایه له مانگایه‌کی ره‌شدا، یه‌عنی ئوممه‌ته‌که ئه‌وه‌نده که‌م ده‌بێت له‌چاو ئه‌و هه‌موو خه‌ڵکه زۆره‌ی که ده‌چنه جه‌هه‌ننمه‌وه، ئه‌هلی جه‌هه‌ننمه‌که زۆرن و هه‌ر ئه‌مه‌شه وه‌ڵامی پرسیاره‌که‌ی جه‌نابت؛ واللّه تعالی أعلم. بۆ زانیاری زۆرتریش سه‌یری «فتح الباري»، به‌رگی یازده بکه‌ن که هه‌مووی به ته‌فسیل شه‌رح کردووه.

کوڕی باوکم ته‌بعه‌ن ئه‌مه شه‌هید نابێت؛ به‌ڵێ راسته پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام)  له فه‌رمووده‌ی سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا ده‌فه‌رموێ: «الشُّهَدَاءُ خَمْسَةٌ: المَطْعُونُ، وَالمَبْطُونُ، وَالغَرِقُ، وَصَاحِبُ الهَدْمِ، وَالشَّهِيدُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»[1]؛ «شه‌هیده‌کان پێنج پۆلن: ئه‌و که‌سه‌ی که به تاعوون کۆچی دوایی کردووه، ئه‌و که‌سه‌ی به نه‌خۆشیه‌کانی سک‌ئێشه‌ مردووه‌و ئه‌و که‌سه‌ی که خنکاوه له ئاوداو ئه‌و که‌سه‌ی که خانووی به سه‌ردا رووخاوه‌و ئه‌و که‌سه‌ش که له پێناوی خوای په‌روه‌ردگاردا شه‌هید بووه»، ئه‌مانه به شه‌هید حسێبن. که‌وابوو که ده‌ڵێین ئه‌و که‌سه‌ی دیوارو شتێکی به سه‌ردا رووخاوه ئه‌وانه‌ش ده‌گرێته‌وه که له بومه‌له‌رزه‌دا به‌ر که‌وتوون و خانوویان به سه‌ردا رووخاوه، یان له سه‌یاره‌دا بووه‌و ده‌عمێکی کردووه. یه‌کێکی که به سک‌ئێشه، جا سک‌ئێشه‌که له ریخۆڵه چه‌وره‌یه‌وه بووبێت، له په‌نکه‌ریاسیه‌وه بووبێت، له جگه‌ریه‌وه بێت، له شتێک هی ناخی بێت، هه‌ریه‌کێک له‌مانه بێت جیاوازی نییه. ئه‌وه‌ش که له ئاودا خنکاوه به‌ هه‌مان شێوه به‌ڵام مه‌رجه ئیلتیزامی ئیسلامه‌تیه‌که‌ی هه‌بووبێت، خۆ هه‌ر وا له خۆیه‌وه شه‌هید نابێت؛ یه‌عنی کابرا باوه‌ڕی به خوا نه‌بێت یان باوه‌ڕی به خوا هه‌یه به‌ڵام باوه‌ڕی به پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) نییه، یان باوه‌ڕی به خواو پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) هه‌یه به‌ڵام نه نوێژ ده‌کات و نه رۆژوو ده‌گرێت و نه ز‌ه‌کات و نه‌ حه‌ج و هیچ شتێکی نه‌کردووه، ئێ ئه‌مه هه‌ر له خۆیه‌وه ده‌ره‌جه‌ی شه‌هیدی وه‌ربگرێت له‌به‌رئه‌وه‌ی له بومه‌له‌رزه‌که‌دا له‌وێ بووه‌و دیوارێکی به‌سه‌ردا رووخاوه، ته‌بعه‌ن ئه‌وه نایگرێته‌وه. پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رمووی: «مَا تَعُدُّونَ الشَّهِيدَ فِيكُمْ؟»[2]؛ «ئێوه شه‌هیده‌کان به چی حسێب ده‌که‌ن و کێن ئه‌وانه؟»، «قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ، مَنْ قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ»؛ «وتیان: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا هه‌ر که‌سێک که له پێناوی خوای گه‌وره‌دا بکوژرێت شه‌هیده». فه‌رمووی: «إِنَّ شُهَدَاءَ أُمَّتِي إِذًا لَقَلِيلٌ»؛ «که‌وا بوو جا خۆ شه‌هیدانی ئوممه‌ته‌که‌ی من که‌من»، «قَالُوا فَمَن یَا رَسُولَ اللَّهِ؟»؛ «ئه‌د‌ی کێ شه‌هیده ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا؟»، فه‌رمووی: «مَنْ قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ»؛ «هه‌ر که‌سێک له پێناوی خوای په‌روه‌ردگاردا بکوژرێت ئه‌وه شه‌هیده»، «وَمَنْ مَاتَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ»؛ «هه‌ر که‌سێکیش له پێناوی خوای گه‌وره‌دا بمرێت هه‌ر شه‌هیده»، وه‌کو ئه‌وه‌ی کابرا سایه‌قی موجاهیده‌کانه‌و ده‌ڕوات و له‌پڕ سه‌یاره‌که‌ی وه‌رده‌گه‌ڕێت و ده‌مرێت یان ئه‌سپه‌که‌ی له‌قه‌یه‌کی لێ ده‌دات و ده‌مرێت یان له ته‌دریبدایه تۆپێکی به‌رده‌که‌وێت یه‌عنی قه‌وانه فیشه‌کێکی گه‌وره‌ی به‌ر ده‌که‌وێت نه‌ک خودئ فیشه‌که‌که یان تۆپه‌که‌ی ده‌که‌وێت به سه‌رداو ده‌مرێت هه‌مووی ئه‌وانه شه‌هیدن. پاشان فه‌رمووی: «وَمَنْ مَاتَ فِي الطَّاعُونِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَمَنْ مَاتَ فِي الْبَطْنِ فَهُوَ شَهِيدٌ وَالْغَرِيقُ شَهِيدٌ»؛ «ئه‌و که‌سه‌ی به تاعوون بمرێت شه‌هیده، ئه‌و که‌سه‌ش که به سک‌ئێشه ده‌مرێت شه‌هیده‌و ئه‌و که‌سه‌ش که غه‌رق بووه هه‌ر شه‌هیده». له حه‌دیسی سه‌حیحی تریشدا هاتووه که: «مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ»[3]؛ «هه‌ر که‌سێک له به‌رگری کردن له له سه‌روه‌ت و سامانی خۆیدا بکوژرێت شه‌هیده».

   که‌واته شه‌رتی شه‌هیدبوونی کابرا له‌و حاڵه‌تانه‌دا ئیمانداری و چاکه‌کارێتییه‌که‌یه‌تی، نه‌ک ئه‌وه‌ی کابرا مه‌شرووب سک‌ئێشه‌ی تووش بکات و بیکوژێت و بڵێین وه‌ڵا شه‌هیده!

به‌ڵێ راسته‌و پێغه‌مبه‌ری خواش (علیه الصّلاة والسّلام) هه‌ر وا ده‌فه‌رموێت و حه‌دیسه‌که سه‌حیحه.[1] ئیمامی ئیبنو حه‌جه‌ری عه‌سقه‌لانیش (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له فه‌تحولباریدا، به‌رگی ده‌یه‌م، لاپه‌ڕه 283 ده‌فه‌رموێ: « أَنَّ الْحَدِيثَ مَحْمُولٌ عَلَى مَنْ وَحَّدَ رَبَّهُ وَمَاتَ عَلَى ذَلِكَ تَائِبًا مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي أُشِيرَ إِلَيْهَا فِي الْحَدِيثِ»؛ له راڤه‌ی ئه‌م رسته‌دا ده‌ڵێین: ئیبنو حه‌جه‌ر ده‌فه‌رموێ: به‌ڵێ راسته که ئه‌گه‌ر «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» ئاخر که‌لیمه‌ی بێت ده‌چێته به‌هه‌شته‌وه به‌ڵام به کۆمه‌ڵه مه‌رجێک، خۆ ئه‌وه نییه کابرا هه‌ر کافر بووبێت و له ئاخر له‌حزه‌یدا ده‌ڵێت «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» ته‌واو هه‌موو ئه‌و گوناحانه‌ی سڕابنه‌وه‌و مافی خه‌ڵکی که له سه‌ریه‌تی و ئه‌و هه‌موو زوڵمه‌ی که کردوێتی؛ جا خۆ ئه‌گه‌ر وا بێت هه‌موو که‌سێک ده‌توانێت ئه‌مه بکات! سه‌ددامیش ئه‌و هه‌موو جه‌ریمه‌ی کرد و له ئاخری له‌فزه‌که‌شیدا وتی «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، به‌ڵام له رووی شه‌رعه‌وه ئه‌گه‌ر بکه‌وتایه‌ته ده‌ست ئێمه، ده‌ست موسوڵمانانی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت، ده‌ست عوله‌مای ئیسلام و بدرایه‌ت به دادگایه‌کی شه‌رعی هه‌ر به‌پێی ئه‌و هه‌موو ئه‌حکامه ده‌کوژرا که نه‌یسڕیونه‌ته‌وه، له‌سه‌ر به‌عسێتیه‌که‌ی ده‌کوژرا که حیزبێکی عه‌لمانی کافری دژ به ئیسلام بوو و ئه‌و هه‌موو قانوونانه‌ی ده‌رکرد، ئه‌و هه‌موو فه‌قه‌ره قانوونانه‌ی که ده‌رکردووه له‌سه‌ر قه‌تڵ، قه‌تڵی ناحه‌ق، کابرا له سه‌ربازی رای کردووه ده‌شکوژرا ژنه‌که‌شی ده‌درایێ به عه‌ره‌بێک، به جوندییه‌ک یان رای کردووه ژنه‌که‌یان ده‌برد و ده‌یاندایه‌وه به کابرایه‌کی عه‌ره‌ب! یه‌عنی ئافره‌ته‌که دوو مێردی هه‌بوو له یه‌ک کاتدا! ده‌یان قانوونی وای ده‌رکردووه، سه‌دان فه‌قه‌ره قانوونی موخالیف به ئیسلامی ده‌رکردووه، ئه‌مه «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» له ئه‌حکامی دنیادا نایپه‌ڕێنێته‌وه ئه‌گه‌ر وتی و ئه‌و هه‌موو ئه‌حکامه‌ی له‌سه‌ر ته‌تبیق ده‌کرێت. بۆیه ئیمامی ئیبنو حه‌جه‌ر لێره‌دا ده‌فه‌رموێت: ئه‌و که‌سه‌ی که له‌سه‌ر ته‌وحید ژیاوه‌و که ده‌مرێت باوه‌ڕی به «لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» هه‌یه وه‌کو خواناسی، خواپه‌رستی، حاکمیه‌تی خوای گه‌وره‌و باوه‌ڕی به شه‌ریعه‌ته‌که‌ی هه‌یه به ته‌نفیزکردنی شه‌ریعه‌ته‌که‌ی، له‌سه‌ر ئه‌وه‌ش ده‌مرێت و ته‌وبه‌ی له‌و هه‌موو گوناحانه کردبێت که فه‌رمووده‌که ئاماژه‌ی پێ داوه؛ واللّه تعالی أعلم.

له حه‌دیسی سه‌حیحی بوخاریدایه که ده‌فه‌رموێ: به‌نی هیشامی کوڕی موغیره داوای ئیجازه‌یان کرد که کچه‌که‌یان بده‌ن به عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب، پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رمووی: «فَلاَ آذَنُ، ثُمَّ لاَ آذَنُ، ثُمَّ لاَ آذَنُ إِلَّا أَنْ يُرِيدَ ابْنُ أَبِي طَالِبٍ أَنْ يُطَلِّقَ ابْنَتِي وَيَنْكِحَ ابْنَتَهُمْ»[1] «رێگا ناده‌م، پاشان رێگا ناده‌م، پاشان رێگا ناده‌م، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی که کوڕی ئه‌بیتالیب بیه‌وێت کچه‌که‌ی من ته‌ڵاق بدات و کچه‌که‌ی ئه‌وان بخوازێت». پاشان له فه‌رمووده‌یه‌کی تردا هاتووه که عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب داوای کچی ئه‌بوجه‌هلی کرد که به‌سه‌ر فاتیمه‌دا بیخوازێت، ئیتر پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رمووی: «وَإِنِّي لَسْتُ أُحَرِّمُ حَلاَلًا، وَلاَ أُحِلُّ حَرَامًا وَلَكِنْ وَاللَّهِ لاَ تَجْتَمِعُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَبِنْتُ عَدُوِّ اللَّهِ أَبَدًا»[2]؛ «من به‌ڕاستی حه‌رام حه‌ڵاڵ ناکه‌م و حه‌ڵاڵیش حه‌رام ناکه‌م ، به‌ڵام سوێند به‌خوا نابێت کچی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) له‌گه‌ڵ کچی دوژمنی خوادا کۆ ببنه‌وه». ئه‌مه ده‌رباره‌ی فاتیمه، به‌ڵام ده‌رباره‌ی زه‌ینه‌ب نازانم و نه‌مبیستووه.

   ئه‌مما بۆ فاتیمه، ئه‌وه کاتێک که شووی به سه‌یدنا عه‌لی کردبوو ئه‌و مه‌رجه له به‌ینیاندا هه‌بوو که عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب ژن نه‌هێنێت به‌سه‌ریدا، له‌به‌ر ئه‌مه‌شه که ده‌شێت ئافره‌تی موسوڵمان چ کچ و چ بێوه‌ژن که شووی کرد بیکات به شه‌رت له عه‌قده‌که‌داو بینووسێت و بڵێت به‌و شه‌رته‌ی پیاوه‌که‌م ژنم به سه‌ردا نه‌هێنێت و پیاوه‌که‌ش ئیتر بۆی نییه ژنی به سه‌ردا بێنێت و ئه‌گه‌ر ژنی به سه‌ردا هێنا ئیتر ئه‌و کاته ئافره‌ته‌که خۆی ئازاده، ده‌توانێت ته‌حه‌ممولی بکات و له‌وانه‌یه منداڵی بێت و کێشه‌ی بێت و بارودۆخه‌که وا بێت ته‌حه‌ممولی بکات؛ به‌ڵام وه‌کوو ماف، مافی هه‌یه که گرێبه‌سته‌که هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌و جیا بێته‌وه. پێغه‌مبه‌ری خواش (علیه الصّلاة والسّلام) پێش ئه‌وه‌ی روونی کاته‌وه فه‌رمووی من حه‌ڵاڵ حه‌رام ناکه‌م، حه‌رامیش حه‌ڵاڵ ناکه‌م، چونکه فره‌ژنیه‌که به ده‌قی ئایه‌ت حه‌ڵاڵه، له‌به‌رئه‌وه حه‌ڵاڵ حه‌رام ناکات و حه‌رامه‌که‌ش حه‌ڵاڵ ناکات به‌ڵام فه‌رمووی: نامه‌وێت کچه‌که‌م له‌گه‌ڵ کچی دوژمنی خوادا له یه‌ک شوێن کۆ ببنه‌وه؛ ئه‌مه‌ش سه‌به‌بی دووه‌میه‌تی که ئه‌وه‌ی قبووڵ نه‌بووه‌. ده‌شوترێت له شه‌رحی فه‌رمووده‌دا که ئه‌وان ویستوویانه که کچه‌که بده‌ن به عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب نه‌ک عه‌لی خۆی چووبێت و داوای کردبێت. له هه‌مان کاتیشدا ریوایه‌تێکی تر هه‌یه که عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب ئه‌وه‌ی بیر چبۆوه‌ که له سه‌ره‌تاوه فاتیمه‌ی ماره کرد پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ئه‌وه‌ی پێ فه‌رمووبو که ژنی تر نه‌هێنێت.

   که‌وابوو ئه‌و ئافره‌تانه که گرێبه‌ستی وایان هه‌یه ده‌توانن هه‌ڵیوه‌شێننه‌وه چونکه پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) له حه‌دیسی سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا ده‌فه‌رموێ: «أَحَقُّ الشُّرُوطِ أَنْ تُوفُوا بِهِ مَا اسْتَحْلَلْتُمْ بِهِ الفُرُوجَ»[3]؛ «ئه‌و گرێبه‌سته‌ی که له هه‌مووان شایانتره پابه‌ند بن به‌ مه‌رجه‌کانیانه‌وه ئه‌و گرێبه‌سته‌یه که ئێوه ئافره‌تانتان پێ حه‌ڵاڵ کردووه» یه‌عنی گرێبه‌ستی هاوسه‌رگیری.

یه‌که‌م دڵنیا نیم له‌وه‌ی که حه‌دیسه‌که ئاوا بفه‌رموێت، یه‌عنی بفه‌رموێت رۆژی قیامه‌ت نایێت هه‌تاوه‌کو فیتنه‌یه‌ک روو له یه‌کیه‌کی ماڵی موسوڵمانان نه‌کات، حه‌دیسی وا نازانم، ئه‌گه‌ر جه‌نابت بۆت بنووسیمایێت و عه‌ره‌بیه‌که‌یت پێ بووتایێتم ئه‌وه باشتر بوو. به‌ڵام واش نازانم که ئه‌و فیتنه‌یه مه‌به‌ست له ته‌له‌فزیۆن بێت، چونکه یه‌کێکی وه‌کو موسته‌فا مه‌حموود (رحمه اللّه) که نووسه‌رێکی میسری بوو ده‌یوت مه‌به‌ست عیلمه! ئێ عیلمیش مومکینه ببێت به فیتنه. پاشان ئینته‌رنێته‌که خۆی نابێت به فیتنه ئه‌گه‌ر خۆت نه‌یکه‌یت به فیتنه! چه‌قۆیه‌ک له ماڵه‌که‌تاندایه خۆت نه‌یکه‌یت به فیتنه نابێت به فیتنه، چه‌قۆ بۆ خه‌ڵک کوشتنیش به کار دێت و ده‌شتوانی مه‌ڕێکی پێ سه‌ر ببڕیت. ده‌مانچه‌یه‌کت له ماڵه‌وه هه‌‌یه ده‌توانیت خۆی پێ بکوژیت خوا نه‌خواسته و ده‌توانیت خه‌ڵکی بێتاوانی پێ بکوژیت و ده‌شتوانیت دیفاع له خۆت بکه‌یت که جه‌رده هاته سه‌رت بیکوژیت؛ ئیته‌رنێتیش وایه. ئێمه خۆمان چه‌ند ئیستیفاده له‌م ئینته‌رنێته ده‌که‌ین هه‌ر مه‌گه‌ر خوا خۆی بزانێت چه‌ند ئیستیفاده‌ی لێ ده‌که‌ین له گه‌ڕان به دوای ئه‌و هه‌موو زانیاریانه‌دا، به‌ڕاستی شۆڕشی زانیارییه. که‌وابوو ناشێت وا بڵێین، بڵێین ئه‌مه فیتنه‌یه؛ واللّه تعالی أعلم.

مه‌عنای ئه‌وه‌یه که جوبڕه‌ئیل ئه‌ژنۆی ناوه به ئه‌ژنۆی پێغه‌مبه‌ری خواوه‌وه (علیه الصّلاة والسّلام) و ده‌ستی خسته

سه‌ر رانی پیرۆزی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام).

به‌ڵێ حه‌دیسه‌که راسته‌و ترمزی ریوایه‌تی کردووه‌و شێخی ئه‌لبانی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له سه‌حیحی ترمزیدا هێناوێتیه‌وه‌و ده‌ره‌جه‌ی حه‌سه‌نی داوه‌تێ و له شوێنی تریشدا ده‌ره‌جه‌ی سه‌حیح‌بوونی داوه‌تێ؛[1] واللّه تعالی أعلم. که‌وابوو حه‌دیسه‌که سه‌حیحه‌و راسته که ده‌فه‌رموێت: هه‌ر که‌سێک چل رۆژ بگات به ته‌کبیره‌ی یه‌که‌می نوێژ، یه‌عنی بچێت بۆ جه‌ماعه‌ت و ئیمام که وتوێتی «اللّه أکبر» ئه‌و له‌وێ بووبێت و له‌گه‌ڵیدا ته‌کبیره‌که‌ی وتبێت، ئه‌م که‌سه دوو به‌ڕائه‌ت وه‌رده‌گرێت، یه‌عنی له دوو شت بێخه‌م ده‌بێته‌وه: له‌وه‌ی که ناچێته ئاگری جه‌هه‌ننمه‌وه، له‌وه‌ش که له ریزی مونافیقاندا نانووسرێت؛ واللّه تعالی أعلم.

ئایا ئه‌و حه‌دیسه زه‌عیفه که ده‌فه‌رموێت: «الْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَاتِ»[1]؟

به‌ڵێ حه‌دیسه‌که زه‌عیفه، به‌ڵام له‌م باره‌وه حه‌دیسێکی تر هه‌یه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) به کابرای یاوه‌ری فه‌رموو: دایکت ماوه؟ عه‌رزی کرد: به‌ڵێ، فه‌رمووی ده خزمه‌تی بکه چونکه به‌هه‌شت له ژێر پێیایه‌تی.[2] که‌وابوو به‌هه‌شت له ژێر پێی دایکاندایه، به‌ڵام ئه‌و حه‌دیسه به‌و ده‌قه زه‌عیفه؛ واللّه تعالی أعلم.

به‌ڵێ راسته که شه‌هید حه‌فتاودوو حۆری پێ ده‌درێت؛ حه‌دیسی سه‌حیحی پێغه‌مبه‌ری خوایه (علیه الصّلاة والسّلام) که ده‌فه‌رموێ: «وَيُزَوَّجُ اثْنَتَيْنِ وَسَبْعِينَ زَوْجَةً مِنَ الحُورِ العِينِ»[1]؛ «حه‌فتاودوو حوری پێ ده‌درێت

وه‌کو هاوسه‌ری خۆی». شێخی ئه‌لبانیش (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) به سه‌حیحی ناساندووه.[2]

که فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ری خوایه (علیه الصّلاة والسّلام) که‌وابوو جه‌نابی زانستی له‌سه‌ر ئه‌وه هه‌یه که ئه‌م که‌سه‌ی ئه‌م ئیشه‌ی کردووه پێی ده‌چێته به‌هه‌شته‌وه. له‌وه‌ش که جاری وا هه‌یه له زمانی عه‌ره‌بیدا کرداری رابردوو به کار ده‌هێنرێت، زۆر جار مه‌به‌سته‌که‌ هه‌ر کرداری رانه‌بردووه، یه‌عنی وه‌کو ئه‌وه‌ی ده‌فه‌رموێت: «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»[1]؛ «هه‌رکه‌سێک ره‌مه‌زانه‌که به‌ڕۆژوو بووبێت له‌به‌رخاتری خوای په‌روه‌ردگارو به ئومێدی پاداشته‌وه ئه‌وه تاوانه‌کانی رابردووی به‌خشراون»؛ ئه‌مه دیاره به کرداری رابردوو هاتووه به‌ڵام خۆ بۆ داهاتووشه‌و بۆ ئه‌و که‌سانه‌شه که به‌ڕۆژوو د‌ه‌بن دوایی، یه‌عنی هه‌رکه‌سێک به‌ڕۆژوو ببێت له‌به‌ر خاتری خوای په‌روه‌ردگار ئه‌وه ئه‌جره‌که‌یه‌تی. بۆیه جاری وا هه‌یه که ده‌فه‌رموێ: «دَخَلَ النَّارَ» یان «دَخَلَ الجَنَّةَ» وه‌کو ده‌فه‌رموێ: «دَخَلَتِ امْرَأَةٌ النَّارَ فِي هِرَّةٍ رَبَطَتْهَا، فَلَمْ تُطْعِمْهَا، وَلَمْ تَدَعْهَا تَأْكُلُ مِنْ خَشَاشِ الأَرْضِ»[2]؛ «ئافره‌تێک چووه ناو ئاگری دۆزه‌خه‌وه له‌به‌ر ئه‌وه پشیله‌یه‌کی هه‌بوو نه خواردنی ده‌دایێ نه رێگای ده‌دا خۆی بڕوات خواردنی خۆی په‌یا بکات»، ئه‌مه دیاره خه‌به‌ره‌که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌یگه‌یه‌نێت که مه‌علووماتی له‌سه‌ری هه‌یه‌و خوای گه‌وره حه‌تمه‌ن خه‌به‌ری پێ داوه؛ واللّه أعلم.

دوعایه‌کی تایبه‌ت هه‌یه بۆ ئه‌و که‌سانه‌ی که قه‌رزارن، پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) سه‌یدنا عه‌لی فێر کردووه، هه‌روه‌ها سه‌یدنا عه‌لیش خه‌ڵکی که‌ی فێر کردووه‌و یاوه‌رانیش به خه‌ڵکانێکی تریان گه‌یاندۆته‌وه که ئه‌مه‌یه: «اللَّهُمَّ اكْفِنِي بِحَلَالِكَ عَنْ حَرَامِكَ، وَأَغْنِنِي بِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِوَاكَ»[1]؛ «په‌روه‌ردگارا ئه‌وه‌نده‌م له حه‌ڵاڵی خۆت پێ ببه‌خشه که پێویستم به حه‌رام نه‌بێت و به گه‌وره‌یی و به‌خششی خۆت ده‌وڵه‌مه‌ند و بێنیازم بکه له غه‌یری خۆت».

حه‌دیسی قودسی ئه‌وه‌یه که فه‌رمووده‌ی خوای په‌روه‌ردگاره جگه له قورئان، قورئانه‌که ئه‌وه فه‌رمایشتی خوای په‌روه‌ردگاره‌و مه‌علوومه به‌ڵام حه‌دیسی قودسیش فه‌رمووده‌ی خوای په‌روه‌ردگاره به‌ڵام پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) گێڕاوێتیه‌وه‌و قودسیشه له‌به‌رئه‌وه‌ی که له جنسی قورئان نییه هه‌رچه‌نده پیرۆزه که له خوای په‌روه‌ردگاره‌وه‌یه. بۆ گێڕانه‌وه‌شی ئاوا ده‌ڵێین بۆ نموونه: «عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِيمَا يَرْوِيهِ عَنْ رَبِّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى»؛ «له پێغه‌مبه‌ری خواوه  (علیه الصّلاة والسّلام) له‌وه‌ی که له خوای په‌روه‌ردگاریه‌وه گێڕاوێتیه‌وه»؛ یان ده‌ڵێێن: «قال اللّه عزّ و جلّ فی الحدیث القدسي»؛ «خوای گه‌وره له حه‌دیسی قودسیدا ده‌فه‌رموێ». وه‌ک نموونه‌ی حه‌دیسی قودسیش ئاماژه به‌م فه‌رمووده ده‌که‌ین: «يَا عِبَادِي إِنِّي حَرَّمْتُ الظُّلْمَ عَلَى نَفْسِي، وَجَعَلْتُهُ بَيْنَكُمْ مُحَرَّمًا، فَلَا تَظَالَمُوا»[1]؛ «ئه‌ی به‌نده‌کانم من زوڵم و سته‌مم له‌سه‌ر نه‌فسی خۆم حه‌رام کردووه‌و له‌نێوان ئێوه‌شدا به حه‌رام دامناوه، که‌واته سته‌م له یه‌کتری مه‌که‌ن».

برا به‌ڕێزه‌که‌م تاوان نه‌کردن ته‌نها به خوێندنی ئایه‌ته‌لکورسی نییه، هه‌یه حافزی قورئانه‌و ده‌شیخوێنێت، یه‌عنی شه‌یتان نابێت توخنی بکه‌وێت؟ ئه‌مه وا نییه. بۆیه سه‌ره‌تا پێویسته ئه‌مه بزانین که شه‌یتان هه‌یه، دنیاویستی هه‌یه، هه‌واو هه‌وه‌سی خۆمان هه‌یه، ئینجا شه‌یتانی ئینسیش هه‌یه، ئه‌وه ئه‌و شه‌یتانه له ره‌مه‌زاندا به‌سراوه‌ته‌وه ئه‌ی ئه‌م ئینسانه‌ی که کابرا ده‌باته‌وه بۆ شه‌راب خواردنه‌وه؟! ئاخر له‌و پرسیارانه‌ی که هاتبوو له ره‌مه‌زاندا تێیاندابوو که ده‌ڵێت: به‌ڕۆژوو بووم رفیقه‌کانم منیان برد بۆ ئه‌زمڕ به زۆر شه‌رابیان دامێ و شه‌رابم خوارده‌وه! یه‌عنی په‌نا به خوا رۆژووه‌که‌شیان پێ شکاندووه‌و شه‌رابیشیان ده‌رخوارد داوه! بۆیه کابرا نه‌فسی خۆی ده‌ڕاوت دزی ده‌کات، دنیاویستی خۆی، هه‌ڵپه کردنی خۆیه‌تی، له بازاڕدا مو‌عامه‌له‌ی حه‌رام ده‌کات، ئه‌ی خۆ مه‌عنای ئه‌وه نییه که ئایه‌ته‌لکورسیت خوێند شه‌یتان ئیتر ده‌وری نه‌ماوه! جا ئه‌گه‌ر وا بێت وه‌ڵا ئه‌وه‌نده رێگاکه‌مان ئاسان بووه بۆ به‌هه‌شت، به راکردن هه‌موومان ده‌ڕۆیشتین و شه‌یتانیشمان له‌و لاوه ده‌به‌سته‌وه؛ نا وا نییه‌و نابێت واش تێبگه‌ین لێی.

به‌ڵێ بێگومان مه‌رجه که هه‌موو حه‌دیسێکی سه‌حیح ده‌بێت باوه‌ڕت پێی هه‌بێت مادام ئیسبات بووه سه‌‌نه‌ده‌که‌ی فڵان له فڵان له فڵان له فڵان هه‌مووی ریوایه‌تی کردووه تا گه‌یشتووه به پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) که ئێمه ئه‌م پیاوه به‌ڕێزانه‌ی سه‌نه‌ده‌که هه‌موو ده‌ناسین و ده‌زانین راستگۆن، زه‌بت و دیققه‌تیان هه‌یه، هه‌موویان وه‌کو خۆی فه‌رمووده‌که‌یان نه‌قڵ کردووه، ئیتر ته‌عنه بۆچی له حه‌دیسه‌که بده‌ین؟!  ئه‌مه ئیمامی بوخارییه له ئیمامی ئه‌حمه‌دی کوڕی حه‌نبه‌لی گێڕاوه‌ته‌وه، ئیمامی ئه‌حمه‌د له شه‌هری کوڕی حه‌وشه‌بی گێڕاوه‌ته‌وه، ئه‌و له نافیع، نافیع له ئیبنو عومه‌رو ئیبنو عومه‌ریش له پێغه‌مبه‌ری خوای (علیه الصّلاة والسّلام) گێڕاوه‌ته‌وه. ئائه‌م سه‌نه‌دانه که هه‌موویان ده‌ناسین و تاریخی هه‌موویانمان له لایه‌و هه‌موویان راستگۆن چۆن ته‌عنه له‌م حه‌دیسه بده‌ین که بوخاریش ته‌دوینی کردووه‌و نووسیوێتیه‌وه؟ ته‌واو. یان ئه‌وه‌ی له موسلیمدایه یان ئه‌م سیلسیله زه‌هه‌بیانه که هه‌ندێک زنجیره هه‌یه پێی ده‌وترێت زنجیره‌ی زێڕین، هه‌مووی یه‌ک‌‌به‌دوای یه‌کدا مه‌علوومن و ئینجا هه‌یه ریوایه‌تی کردووه له باوک و باپیری خۆیه‌وه، چه‌ندین حه‌دیسمان هه‌یه به‌م شێوه‌یه ئه‌م کوڕه سه‌حابه به‌ڕێزانه که ریوایه‌تیان له باوکیانه‌وه کردووه یان کوڕه‌زاکه ریوایه‌تیان له باپیریانه‌وه کردووه، کوڕی کوڕه‌زاکه هاتۆته‌وه دیسان ریوایه‌تی کردووه؛ بۆ نموونه ئه‌مه سه‌یدنا ئه‌بوبه‌کره، ئه‌مه موحه‌ممه‌ده، ئه‌مه عه‌بدوڕڕه‌حمانه، ئه‌مه قاسمی کوڕی عه‌بدوڕڕه‌حمانه، ئه‌مه موحه‌ممه‌دی کوڕی قاسمی کوڕی عه‌بدوڕڕه‌حمانی کوڕی موحه‌ممه‌دی کوڕی سه‌یدنا ئه‌بوبه‌کره، ئائه‌مه هه‌مووی له سه‌ر حه‌دیس ئیشیان کردووه. یان ئه‌مه زوبه‌یری کوڕی عه‌ووامه، ئه‌مه عوروه‌ی کوڕیه‌تی، عوروه ئه‌هلی حه‌دیسه، ئه‌مه عوبه‌یدوڵڵای کوڕی عوروه‌یه یه‌کێکه له زانا به‌ڕێزه‌کانی فه‌رمووده‌وانی. ئیتر ئه‌م سه‌نه‌ده زێڕینانه که ده‌یانناسین بۆچی ته‌عنه‌یان لێ بده‌ین؟ به چ حوججه‌یه‌ک؟! ئه‌مه وه‌ڵامی بڕگه‌ی یه‌که‌‌م که ده‌ڵێین به‌ڵێ مه‌رجه باوه‌ڕ به هه‌موو حه‌دیسێکی سه‌حیح بهێنین.

بڕگه‌ی دووه‌م که ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر که‌سێک باوه‌ڕی به له سه‌دا پێنجی حه‌دیسه سه‌حیحه‌کان نه‌بێت پێی کافر ده‌بێت؟ جا خۆ ئه‌مه رێژه نییه له سه‌دا پێنج و له سه‌دا چوارو له سه‌دا بیست و له سه‌دا حه‌فتا! ئه‌مه خۆ گۆتره‌کاری نییه! بۆچی بڕوا به‌م حه‌دیسه ناهێنی؟ ئه‌مه نابێت و ده‌بێت باوه‌ڕی پێ بهێنین. ئه‌مه حه‌دیسێکه ئیمامی موسلیم نووسیوێتی، ئه‌مه حه‌دیسێکه ئیمامی بوخاری نووسیوێتی، پێش نووسینه‌وه‌ی ئه‌م حه‌دیسه غوسڵی ده‌رکردووه دوو رکات نوێژی کردووه، له که‌عبه نووسیوێتیه‌وه، له مه‌جمووعی نۆسه‌دهه‌زار حه‌دیس ئه‌مه‌ی وه‌رگرتووه که نووسیوێتیه‌وه، ده‌ی ئه‌م ئوممه‌ته هه‌مووی ئه‌مه‌یان قبووڵ کردووه تۆ بۆچی له سه‌دا پێنجی ره‌فز ده‌که‌یته‌وه، هی بوخاری یان موسلیم! ئه‌مه‌ نابێت به هیچ شێوه‌یه‌ک.

   ئینجا ئه‌وه‌ی که کافر ده‌بێت یان نا چونکه هه‌ندێک که‌س حه‌دیسی سه‌حیح وه‌کو قورئان ده‌شوبهێنن؛ هیچ گومانی تێدا نییه که فه‌رمووده به گشتی وه‌کو قورئانه له حوکمدا، خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی: «وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ» [البقرة: 43]؛ «نوێژ به‌رپا بکه‌ن»، ده‌ی ئێمه چۆن نوێژ ده‌که‌ین؟ ئایا به خودی ئه‌م ده‌قه قورئانییه پیرۆزه شێوازی نوێژ کردنه‌که روون کراوه‌ته‌وه؟ ده‌ڵێین نا، به‌پێی سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) نوێژه‌که ده‌که‌ین که جه‌نابی ده‌فه‌رموێ: «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُوني أُصَلِّي»[1]؛ «وا نوێژ بکه‌ن که ده‌بینن من نوێژ ده‌که‌م». بۆ نموونه ئێمه چۆن ده‌چینه رکووع و بۆ ده‌ڵێین: «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وبحَمْدِه»؟ چونکه به ریوایه‌تی سه‌حیح بۆمان سه‌لمێنراوه‌و ئه‌لبانی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له «صفة صلاة النبي»‍دا ریوایه‌ته‌کان به سه‌نه‌ده‌وه هه‌مووی دێنێت که «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وبحَمْدِه» له رکووعدا ده‌خوێنرێت و روونی ده‌کاته‌وه که ئه‌مه ریوایه‌ته‌کانه‌و ئه‌مه سه‌نه‌ده‌کانیه‌تی. که‌واته ئێمه له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌م نوێژه واده‌که‌ین چونکه به سه‌نه‌دی سه‌حیح بۆمان سه‌لمێنراوه. له‌به‌رئه‌وه حه‌تمه‌ن ده‌بێت باوه‌ڕمان به‌مه هه‌بێت و فه‌رمووده حوکمه‌که‌ی وه‌کو حوکمی قورئان وایه. ئێمه ناڵێین فه‌رمووده یه‌کسه‌ر وه‌کو قورئان وایه، نا! قورئان که‌لامی خوای گه‌وره‌یه‌و هیچ شتێک وه‌کو ئه‌و نییه، به‌ڵام حوکمێک که به فه‌رمووده چه‌سپێنرابێت وه‌کو حوکمی قورئانه‌و هیچ فه‌رقێکی نییه.

   پاشان خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: «فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجاً مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيماً» [النساء: 65]؛ «سوێند به په‌روه‌ردگارت باوه‌ڕیان نابێت ئه‌گه‌ر کاتێک ناکۆکی و ململانێ له نێوانیاندا روو ده‌دات تۆ نه‌که‌ن به داوه‌ر له به‌ینی خۆیانداو پاشان ده‌بێت رازی بن به حوکمه‌که‌ت و هیچ گله‌و گۆڵێکیش له دڵ و ده‌روونیاندا نه‌مابێت و ته‌سلیم به حوکمه‌که‌شت بووبن زاهیره‌ن و باتینه‌ن». جا ئه‌گه‌ر که‌سێک وا نه‌بوو، پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) داوه‌رییه‌کی کردبێت، به فه‌رمووده‌یه‌کی سه‌حیح گێڕراوه‌ته‌وه که فه‌رموویه‌تی ئه‌مه حوکمی فڵان شته‌و ئێستا له‌م سه‌رده‌مه‌دا یه‌کێک بۆی بسه‌لمێت که حه‌دیسی سه‌حیحی موته‌واتیره‌و ره‌فزی کردبێته‌وه به ته‌ئکید پێی کافر ده‌بێت و ده‌لیلیش له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه. ئیمامی ئیسحاقی کوڕی راهیوه‌یهی که پێشه‌وایه‌کی به‌ڕێزه‌و ئیمامێکی پێشه‌وای ئوممه‌ته وه‌کو چوار ئیمامه به‌ڕێزه‌که‌و هاوشانی ئیمامی ئه‌حمه‌ده‌و ره‌فیقی ئه‌ویشه ده‌فه‌رموێ: «من بلغه عن رسولِ اللّه (صلّی اللّه علیه وسلّم) خبرٌ یُقرُّ بصحته ثم رَدَّهُ بغیر تقیةٍ فهو کافرٌ»[2]؛ «هه‌ر که‌سێک فه‌رمووده‌یه‌کی پێغه‌‌مبه‌ری خوای (علیه الصّلاة والسّلام) پێ گه‌یشتبێت و خۆی بڕیاری دابێت که حه‌دیسه‌که سه‌حیحه به‌ڵام ره‌ددی بکاته‌وه بێ ئه‌وه‌ی زه‌ختی له‌سه‌ر بێت، بێ ئه‌وه‌ی ناچار کرابێت پێی کافر ده‌بێت».

   سیووتی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێ: «فاعلموا رَحمكم اللّه أَنَّ من أنكر كَون حَدِيث النَّبِي صلى الله عَلَيْهِ وَسلم قولاً كَانَ أَو فعلاً بِشَرْطِهِ الْمَعْرُوف فِي الْأُصُول حجَّة، كفر وَخرج عَن دَائِرَة الْإِسْلَام وَحشر مَعَ الْيَهُود وَالنَّصَارَى، أَو مَعَ من شَاءَ الله من فرق الْكَفَرَة»[3]؛ «ره‌حمه‌تی خواتان لێبێت ئه‌وه بزانن که هه‌ر که‌سێک فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ری خوای (علیه الصّلاة والسّلام) نکووڵی لێکرد، ئینکاری لێ کرد، جا قه‌ول بێت یان فیعل، گوفتار بێت یان کردار، مادام ئه‌و مه‌رجانه‌ی هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی ببێته به‌ڵگه که له ئوسوولدا باس کراوه، پێی کافر ده‌بێت و له‌گه‌ڵ یه‌هوود و نه‌ساڕادا (جووله‌که و دیانان) حه‌شر ده‌کرێت یان له‌گه‌ڵ فیرقه‌کانی تری کوفردا».

   ئیبنولوه‌زیر ده‌فه‌رموێ: «أنَّ التكذيبَ لحديثِ رسولِ اللّه (صلّى اللّه عليه وسلّم) مع العلم أنَّه حديثُه كُفْرٌ صريحٌ»[4]؛ «به درۆ خستنه‌وه‌ی فه‌رمووده‌یه‌کی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) دوای زانینی ئه‌وه‌ی که حه‌دیسی سه‌حیحی جه‌نابێتی کوفرێکی زه‌ق و ئاشکرایه».

   فه‌توای لیژنه‌ی باڵای عه‌ره‌بستانیش ده‌فه‌‌رموون: «أما الذي ينكر العمل بالسنة فيكون كافرا»[5]؛ «به‌ڵام هه‌رکه‌سێک ئینکاری ئه‌وه بکات که ده‌بێت کار به سوننه‌ت بکرێت پێی کافر ده‌بێت»، «لأنه مكذِّبٌ للّه ولرسوله ولإجماع المسلمين»؛ «چونکه خوای گه‌وره‌و پێغه‌مبه‌ری خوای (علیه الصّلاة والسّلام) و کۆڕاو یه‌کده‌نگی موسوڵمانانی به درۆ خستۆته‌وه».

   که‌وابوو ناشێت کابرا حه‌دیسی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ره‌د کاته‌وه، ده‌شێت سه‌نه‌دی حه‌دیسه‌که‌ی لا مه‌علووم نه‌بێت یان مه‌تنی حه‌دیسه‌که، ئیشکالاتی له سه‌نه‌ده‌که هه‌بێت بۆ نموونه مه‌تنه‌که سه‌حیحه به‌ڵام سه‌نه‌ده‌که‌ی مونقه‌تیعه‌و یه‌کێکی لێ پساوه، سه‌حابی لێ که‌وتووه که پێی ده‌ڵێن موڕسه‌ل، یان خوارووتری لێ که‌وتووه که پێی ده‌ڵێن مونقه‌تیع، ده‌شێت کابرا له‌گه‌ڵ شاره‌زایی عیلمی حه‌دیسدا موناقه‌شه‌ی ئه‌م ده‌لیلانه بکاته‌وه‌و هیچ ئیشکالێکی تێدا نییه، ده‌ڵێ له بۆخاریدایه، له موسلیمدایه‌و یان لای ئه‌وانی تره. ئێستا بۆ نموونه کابرایه‌ک زۆری رق له شیعه‌یه ده‌بینێت له سه‌نه‌دی ئیمامی بۆخاریدا له ریوایه‌ته‌کاندا شیعه‌ی تێدایه، ده‌ڵێت چۆن ریوایه‌تی له شیعه کردووه؟! به‌ڵام ئه‌مه مه‌رجه‌کانی بوخاری به سه‌ردا ته‌تبیق بووه، که رازی نابێت، ته‌حقیقی لێ ده‌کاته‌وه سه‌ر له نوێ، ئیشکالاتێک له‌مه‌دا نییه، جا بوخاری بێت یان موسلیم بێت یان هه‌ر که‌سێکی تر بێت، به‌ڵام شتێکه که ئوممه‌ته‌که قبووڵی کردووه‌و ده‌ڕواته‌وه به دوایدا ئیشکالێکیش له‌سه‌ر ئه‌وه نییه، با بڕوات به دوایدا به‌مه کافر نابێت، واته شاره‌زابوون له حه‌دیسێک. ئیمامی ئه‌بوداوود (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) باسی یه‌کێک ده‌کات ناوی نوعه‌یمی کوڕی حه‌مماده، ده‌فه‌رموێت: بیست حه‌دیسی ریوایه‌ت کردووه هه‌ر بیستی زه‌عیفه، که مه‌دحی خۆی ده‌کاته‌وه ده‌فه‌رموێ پیاوێکی ئیمانداری سوننی به‌رگریوانه له ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت دژی فیرقه گومڕاکان! مافیشی ناخوات و حه‌دیسیشی لێ وه‌رنه‌گرتووه‌و حه‌دیسه‌کانی به زه‌عیف داناوه‌و هه‌روه‌ها. جا ئه‌وه ته‌فسیلاتێکی زۆری هه‌یه.

   پاشان که سه‌یری زاهیری حه‌دیسه‌که ده‌که‌یت جاری وا هه‌یه تۆ وای ده‌بینیت که موخالیفی حه‌دیسێکی تره یان موخالیفی قورئانه بۆیه زه‌رووریه کتێبێکی وه‌کو کتێبه‌که‌ی ئیبنو قوته‌یبه‌ی دینه‌وه‌ری (تأویل مختلف الحدیث) بخوێنیته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی وا ئه‌زانیت که ئا له‌م حه‌دیسه‌دا که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ئه‌مه‌ی فه‌رمووه له‌گه‌ڵ ئه‌و ئایه‌ته یه‌ک ناگرنه‌وه، له‌وێدا شه‌رحه‌که‌ی به ته‌فسیل هاتووه. یان کتێبێکی تر هه‌یه  سێ به‌رگه «أسباب ورود الحدیث»، یه‌عنی چۆ‌ن سه‌به‌ب نزوولی ئایه‌ته‌کان هه‌یه ئه‌میش باسی «أسباب ورود الحدیث»‍ه، ده‌توانیت ئه‌وه‌ش بخوێنیته‌وه‌و بگه‌یته نه‌تیجه تێیدا.

   بۆیه نابێت په‌له‌ت له‌و شته هه‌بێت که ره‌فزی بکه‌یته‌وه‌و به قسه‌ی ئه‌وانه‌ش مه‌که ئه‌و ئه‌قڵیه نائه‌قڵانه که هه‌ر له خۆوه بوخاری و موسلیم ره‌د ده‌کاته‌وه‌و به قه‌ولی یه‌کێکی وه‌ک عه‌بدوڕڕه‌حمان زه‌ندیق ده‌کات.

نا ناکرێت چونکه وه‌حی له پێشتره وه‌کو عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب (ره‌زای خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێ:[1] ئه‌گه‌ر دین به ئه‌قڵ بوایێت ده‌بوایێ له کاتی مه‌سحی خوفدا ژێره‌وه‌ی مه‌سح بکه‌ین چونکه ئێمه ژێره‌وه داده‌نێین له‌سه‌ر عه‌رزه‌که، تۆ بنی پێت که‌وتۆته سه‌ر عه‌رزه‌که، ئه‌گه‌ر مه‌سئه‌له پیسی و پاکی بێت ده‌بوایێ ژێره‌وه پاک بکه‌ینه‌وه به‌ڵام تۆ مه‌سحه‌که له‌سه‌ره‌وه ده‌که‌یت چونکه نه‌قڵت پێش ئه‌قڵ خستووه. له‌به‌رئه‌وه ناکرێت ئه‌قڵ پێش نه‌قڵ بخه‌ین. پاشان ئه‌گه‌ر پێوانه‌ی سه‌ره‌کی ئه‌قڵ بێت، ئه‌قڵی کێ؟ ئه‌قڵی من یا هی تۆ یا هی فڵان یا هی فیسار؟ ناکرێت ئه‌م هه‌موو ئه‌قڵه جیاوازانه رێک بخه‌ین. دوایی هه‌رکه‌سێکیش له ئه‌قڵی خۆی رازیه‌و ده‌ڵێت ئه‌قڵی من پێش بخه‌ن! بۆیه ناکرێت. به‌ڵام نه‌قڵ وا نییه، ده‌قه‌کان ئێمه ده‌کات به یه‌ک و کۆلکه‌ی هاوبه‌شمان تێدا دروست ده‌کات. ئێمه که هاتینه سه‌ر ئه‌قڵ هه‌موو ئیختیلافمان تێ ده‌که‌وێت؛ یه‌کێک ده‌ڵێ وه‌ڵا برا ئه‌م مامۆستا به‌ڕێزه خوتبه‌کانی زۆر خۆش بوو ئیشه‌که‌مان دایه ده‌س ئه‌و و وتمان با به ئه‌قڵی ئه‌و بڕۆین به رێگادا. ئێ ئه‌قڵی ئه‌و بردینی کردمانی به چاڵێکی قوڕدا! باشه که‌سێک سیمای جوانه مه‌عقووله ئه‌قڵیشی زۆر جوان بێت؟ که‌سێک زۆر له‌بله‌بان و دانایانه قسه ده‌کات، مه‌عقووله ئه‌قڵیشی به هه‌موو شتێک بشکێت؟ ئه‌مه سه‌ری له ئیشی سیاسه‌ت ده‌رده‌چێت مه‌عقووله بڵێین ئه‌و له کاروباره کۆمه‌ڵایه‌تیه‌که‌ش ده‌رده‌چێت؟ نا!

   که‌وابوو ئێمه له ئه‌قڵه‌کاندا جیاواز ده‌بینه‌وه به‌ڵام له بنه‌ماو رێسا سه‌ره‌کیه‌کانی شه‌رعدا هه‌موو موتته‌فیق ده‌بین، له‌سه‌ر قورئان، له‌سه‌ر فه‌رمووده، له‌سه‌ر کۆڕای سه‌حابه موتته‌فیقین.

   پاشان که ده‌ڵێیت: ئیش پێ نه‌کردنی ئه‌قڵ و نه‌بوونی وه‌ک یه‌ک نییه؟ نا وه‌ک یه‌ک نییه، ئه‌ی ئه‌و هه‌موو ئایه‌ته بۆچی له سه‌ر ئه‌قڵ هاتووه؟ چه‌ندێک له قورئاندا هاتووه: «لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»؟ ئه‌ی بۆچی خوای په‌روه‌ردگار ته‌شجیعی کردووین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که ئه‌م ئه‌قڵه بڕواته‌وه به دوای هه‌موو شته‌کانی تردا؟ بۆ ئه‌وه‌ی یه‌قینت باشتر بۆ دروست ببێت. وه‌ختێک سه‌یدنا ئیبراهیم که داوای کردووه له خوای گه‌وره که خوایه تۆ چۆن مه‌خلووق زیندوو ده‌که‌یته‌وه؟: «رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى» [البقرة: 260]؛ «په‌روه‌ردگارا نیشانم بده تۆ چۆن مردوو زیندوو ده‌که‌یته‌وه؟»، «قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَى وَلَكِن لِّيَطْمَئِنَّ قَلْبِي»؛ «خوای گه‌وره فه‌رمووی: چما باوه‌ڕت نییه؟ فه‌رمووی: به‌ڵێ باوه‌ڕم هه‌یه، به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌مه دڵنیایی و دڵم دابمه‌زرێت». خۆ خوای گه‌وره خۆی ده‌زانێت ئێمه باوه‌ڕمان هه‌یه یان نا، سه‌یدنا ئیبراهیمیش پێغه‌مبه‌رێکی مه‌عسوومه‌و باوه‌ڕی هه‌یه، به‌ڵام  ئه‌مه ئه‌و رێسا ئه‌قڵیه‌یه که قورئانه‌که دایڕشتووه بۆمان بۆ ئه‌وه‌ی موتمه‌ئینتر بین به دوای ده‌قێکدا بڕۆینه‌وه‌و ئه‌وه‌‌ش بزانین هه‌تا زیاتر یه‌قینمان لێ ده‌ست ده‌که‌وێت زیاتر ئیمانمان پێی به‌قووه‌ت ده‌بێته‌وه ان شاء اللّه.

من پێم وایه ان شاء اللّه هه‌موویان هه‌ر جێی بایه‌خن، ئه‌مما ئه‌وه‌ی که کامیان جه‌نابت ده‌توانیت ئیستیفاده‌ی زیاتری لێ بکه‌یت ئه‌وه به‌پێی حاڵه‌تی خۆت جیاوازه، به‌ڵام من پێم وایه ته‌فسیره‌که‌ی مامۆستای رێبه‌ری ره‌حمه‌تیمان مامۆستا مه‌لا عوسمان عه‌بدولعه‌زیز (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت)، ته‌فسیری مامۆستا بورهانی ئه‌مینی (خوا بیپارێزێت)، ته‌فسیره‌که‌ی مامۆستا ئه‌حمه‌دی کاکه مه‌حموود (خوای گه‌وره عه‌فووی کات و لێی خۆش بێت) ئه‌وانه هه‌مووی ته‌فسیری چاک و رێک و پێکن و حه‌تمه‌ن ته‌فسیری تریش هه‌یه که ئێستا له بیرم نییه یان من نایزانم.

وه‌سیه‌تم بۆ جه‌نابت ئه‌وه‌یه که به ته‌نیا مه‌ڕۆ به‌س بکه‌ویته دیراساتی ته‌فسیری قورئانه‌وه، تۆ عه‌قیده‌که‌شت پێویسته، ته‌فسیرت پێویسته، فیقهت پێویسته، زمانی عه‌ره‌بیت پێویسته. به‌ڵام بۆ ته‌فسیره‌که، ته‌فسیری مامۆستا مه‌لا عوسمان یان ته‌فسیری رامانی مامۆستا ئه‌حمه‌دی کاکه مه‌حموود (ره‌حمه‌تی خوایان لێبێت) یان ته‌فسیره‌که‌ی مامۆستا بورهانی ئه‌مینی هه‌موویان جێی سیقه‌ن و ده‌توانیت له‌و ته‌فسیرانه‌وه ده‌ست پێ بکه‌یت و شتێکی باشیشه به ته‌ئکید که تۆ ته‌فسیری قورئانه‌که هه‌مووی فێر ببیت، به‌ڵام ئه‌مه ناکاته ته‌عویزی ئه‌وه‌ی که تۆ عیلمه شه‌رعیه‌که فێر ببیت، تۆ زه‌رووریه ان شاء اللّه عیلمه شه‌رعیه‌‌کان فێر ببیت و پێشم باشه هه‌وڵ بده‌ی له زانکۆی دراساتی ئیسلامی (زادی) بخوێنیت که ئه‌گه‌ر بنووسیت «زادی رێمان» له‌سه‌ر ئینتێرنێت مه‌وقیعه‌که ده‌دۆزیته‌وه‌و ده‌توانیت ره‌فتاری له‌گه‌ڵدا بکه‌یت. هه‌وڵ بده که زانسته شه‌رعیه‌کانی تریش فێر ببیت ان شاء اللّه.

واته قورئانه‌که‌ی به عه‌ره‌بیه به‌ڵام ته‌رجومه‌که‌ی به ئینگلیزیه؛ پێم وایه جائیزه بیانده‌یتێ مادام به ئومێدی ئه‌وه‌ی که ئه‌مه بانگه‌وازێکه‌و بانگهێشتیان ده‌که‌ی بۆ ئیسلامه‌تیه‌که‌و دڵنیاشی له‌وه‌ی که ئیهانه‌ی ناکه‌ن و سووکایه‌تی پێ ناکه‌ن دوایی. به‌ڵێ پێم جائیزه بیانده‌یتێ به‌ڵکو ان شاء اللّه خوای گه‌وره بیکات به مایه‌ی هیدایه‌تدانیان.

به‌ڵێ هیچ ئیشکالێکی تێدا نییه، خوای په‌روه‌ردگار قبووڵی بکات و موسابه‌قه‌که‌ش ته‌شجیع کردنێکی خۆیانه له‌سه‌ر زیاتر خوێندن؛ خوای گه‌وره‌ قبووڵی بکات لێیان.

ئێ عه‌زیزم هه‌ر له‌سه‌ر ئینته‌رنێت بنووسه ته‌جویدی قورئان به کوردی، به لاتینی بنووسه زانستی ته‌جوید، ده‌یان مه‌وقیعی ته‌جویدیت بۆ دروست ده‌بێت و ده‌شتوانی له‌وێوه ورده‌ورده گوێیان لێ بگریت. هه‌یه دوازده ده‌رسه، هه‌یه هه‌ژده‌یه، هه‌یه بیست و دووه و هی زۆر قاریئی عاله‌می یان مامۆستای عاله‌می هه‌یه، مامۆستای کوردیش هه‌یه الحمدللّه. ده‌توانیت زۆر ئاسان ده‌ستی بخه‌یت و ئیتر به‌رده‌وام گوێی لێ بگریت، پێویستیشه کتێبی ته‌جویده‌که‌ش په‌یا بکه‌یت که گوێ له ده‌رسه‌که‌ی ده‌گریت و به ده‌سته‌وه بێت بۆ ئه‌وه‌ی که گوێی لێ ده‌گریت بزانیت ئه‌وه باسی حه‌رفه‌کان ده‌کات، له کوێ قه‌لقه‌له‌یه‌و له کوێ هه‌مسه، له کوێ جه‌هره‌و ... .

نه‌خێر به خه‌تم بۆی حیساب نییه، خه‌تم ئه‌وه‌یه که تۆ قورئانه‌که بخوێنیت، ئه‌گه‌ر به ئه‌سپاییش بیخوێنیت ده‌بێ خۆت گوێت له چرپه‌ی خۆت بێت که ده‌یخوێنیت، چونکه قورئان خوێندن زیکره، زیکره‌کانیش ده‌بێ لانی که‌م وا بیخوێنیت خۆت ده‌نگی خۆت ببیستیته‌وه، بۆیه هه‌ر له دڵی خۆتدا بیخوێنیت به زیکر بۆت حیساب نابێت. ئه‌وه‌ش که ده‌ست بخه‌یته سه‌ری به خه‌تم بۆت حیساب نابێت، به‌ڵام جه‌نابت ده‌توانیت قه‌ڵه‌م قورئانه ئه‌له‌کتڕۆنیه‌که‌ی بۆ په‌یا بکه‌یت ئیتر قه‌ڵه‌مه‌که ده‌خاته سه‌ر ئایه‌ته‌که‌و ئایه‌ته‌که‌ی بۆ ده‌خوێنێت؛ ئه‌مه شتێکی زۆر باشه‌و دڵیشی پێ ئاسووده ده‌بێت و ئه‌جری تۆش ده‌گات.

ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستت له‌وه‌یه که ناتوانیت بیخوێنیته‌وه به‌ڵام هه‌ر مو‌حاوه‌له ده‌که‌یت خۆت فێر بکه‌یت ئه‌وه باشتر وایه قاعیده‌ی نوورانی یان به‌غدادی به‌کار بهێنیت و له‌وه‌وه فێر ببیت که وه‌کو حونجه فێرت ده‌کات ورده‌ورده‌. ئینجا هه‌ندێک کات خۆت ده‌توانیت بیخوێنیته‌وه به‌ڵام زۆر به سه‌ریدا دێیته‌وه که ته‌بعه‌ن زۆر که‌سیش وایه، ئایه‌تێک ده‌خوێنێت و هه‌ر ده‌یڵێته‌وه دیسان، که ئه‌مه‌ش له هه‌موو وتنه‌وه‌یه‌کدا ئه‌جره‌که‌شت ده‌ست ده‌که‌وێت؛ چونکه فه‌رمووده‌که‌شمان‌ هێنایه‌وه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێ: «الْمَاهِرُ بِالْقُرْآنِ مَعَ السَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ وَالَّذِي يَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَيَتَتَعْتَعُ فِيهِ وَهُوَ عَلَيْهِ شَاقٌّ، لَهُ أَجْرَانِ»[1]؛ «ئه‌و که‌سه‌ی زۆر شاره‌زایه له قورئان خوێندندا ئه‌وه له کۆڕی فریشته‌ به‌ڕێزه‌کانی باڵادایه. ئه‌و که‌سه‌ش که قورئانه‌که به حونجه ده‌خوێنێته‌وه‌و ده‌می پرته‌پرتی بۆ ده‌کات و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی که سه‌خت و دژواره له‌سه‌ری به‌ڵام هه‌ر ده‌یخوێنێته‌وه، ئه‌وه دوو ئه‌جرو پاداشتی ده‌ست ده‌که‌وێت». که‌واته ئه‌و که‌سه‌ی که قورئان ده‌خوێنێت و به‌ڵام زۆر بۆی قورسه‌و حونجه‌ی تێدا ده‌کات و ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ری، ئه‌و که‌سه دوو ئه‌جری هه‌یه ئه‌جرێکی قورئان خوێندنه‌که‌‌و ئه‌جرێکی ئه‌م ماندووبوونه‌شی ته‌بعه‌ن هه‌یه. له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌و کاته سه‌بری له‌سه‌ر بگره‌و ورده‌ورده بڕۆ پێشه‌وه. ته‌بعه‌ن باشترین شتیش ئه‌وه‌یه یه‌کێک هه‌بێت تۆ بچیت بۆ لای و سووره‌ته کورته‌کانی لێوه فێر ببیت، سه‌ره‌تا به چوار قوله‌که ده‌ست پێ بکه، ئینجا لای قورئانخوێنێک بڵێ بێزه‌حمه‌ت گوێم لێ بگره بزانه باش ده‌یخوێنم؟ چه‌ندین جاری تر ئاوا، ئینجا بچۆره سه‌ر سووره‌تێکی که، په‌له مه‌که له‌وه‌ی که خه‌تم بکه‌یت. جوزئێک قورئان له‌به‌رده‌ستی یه‌کێکدا فێر ببیت بیخوێنیت و به چاکی بیخوێنیته‌وه ته‌واو ئیتر ده‌توانیت ئه‌و کاته ئیعتیماد بکه‌یته سه‌ر خۆت. جا ئیتر تا حوکمه‌کانی ته‌جوید زۆرتر بزانیت ئه‌وه باشتره.

ان شاء اللّه گوناحبار نابیت تێیدا؛ پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) له فه‌رمووده‌ی سه‌حیحدا ده‌فه‌رموێ: «الْمَاهِرُ بِالْقُرْآنِ مَعَ السَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ وَالَّذِي يَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَيَتَتَعْتَعُ فِيهِ وَهُوَ عَلَيْهِ شَاقٌّ، لَهُ أَجْرَانِ»[1]؛ «ئه‌و که‌سه‌ی زۆر شاره‌زایه له قورئان خوێندندا ئه‌وه له کۆڕی فریشته‌ به‌ڕێزه‌کانی باڵادایه. ئه‌و که‌سه‌ش که قورئانه‌که به حونجه ده‌خوێنێته‌وه‌و ده‌می پرته‌پرتی بۆ ده‌کات و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی که سه‌خت و دژواره له‌سه‌ری به‌ڵام هه‌ر ده‌یخوێنێته‌وه، ئه‌وه دوو ئه‌جرو پاداشتی ده‌ست ده‌که‌وێت»، چونکه خۆی ماندوو ده‌کات له‌گه‌ڵیدا. به‌ڵام له‌م سه‌رده‌مه‌دا رێگاکان ئاسانه بۆ ئه‌وه‌ی فێری قورئان خوێندن ببیت؛ جارێ ته‌جوید زۆر ئاسان بووه‌و زۆر گه‌نجی موسوڵمان هه‌مووی له به‌ریان کردووه‌و حوکمه‌کانی ده‌زانن، بۆیه جه‌نابت ده‌توانیت لای یه‌کێک له‌وانه بیخوێنیت. ئه‌گه‌ر نه‌شتویست لای که‌س بیخوێنیت ئه‌وه ده‌یان مه‌وقیع هه‌یه که فێرت ده‌کات. ئه‌گه‌ر خوای په‌روه‌ردگاریش لێمان قبووڵ بکات من ده سه‌عاتم شه‌رح کردنی ته‌جوید هه‌یه ده‌توانیت گوێی لێ بگریت له سه‌ره‌تاوه پێت ده‌ڵێت چۆن ئایه‌ته‌کان بخوێنیته‌وه‌و ئه‌حکامی ته‌جویده‌که‌ش فێر ده‌بیت ان شاء اللّه. کتێبیش زۆره به کوردی و هه‌روه‌ها شه‌رحی که‌سانێکی تریش هه‌یه له‌سه‌ر ئینته‌رنێت ده‌توانیت گوێی لێ بگریت بۆ ئه‌وه‌ی فێر ببیت. هه‌وڵیش بده له ره‌مه‌زانه‌که‌دا قورئانه‌که بگری و گوێی لێ بگری له قاریئێک؛ ماشاءاللّه مه‌وقیعی قورئان هه‌یه که 114 سووره‌ته 114 قاریئیان بۆ داناوه هه‌ر رۆژێک گوێ له قاریئێک بگره، ئیتر ئاوا گوێت لێیه ئه‌و چۆن ده‌یخوێنێت و چۆن ده‌نگه‌که درێژ ده‌کاته‌وه‌و له کوێدا ده‌وه‌ستێت و له کوێدا پشوو ده‌گرێت و له کوێدا حه‌رفه‌کان زیاتر ده‌رده‌خات ئه‌وه ورده‌ورده خۆت فێر ده‌بیت به ئیزنی خوای په‌روه‌ردگار به‌و شێوه‌یه بیخوێنیته‌وه.

یه‌کێک که قورئانی خوێندووه‌و پاشان ده‌ڵێت: یاڕه‌ببی خوایه سه‌وابی ئه‌م قورئانه بگه‌یه‌نه به باوکم و به دایکم و به مامه‌کانم و که‌س و کارم و به باپیرم و به نه‌نکم و ئه‌وانه‌ی حه‌قیان له‌سه‌رمانه‌و فێری ئیسلامه‌تییان کردووم، ئه‌مه هیچ ئیشکالێک له‌سه‌ر ئه‌وه نییه که بیگه‌یه‌نێت به هه‌موویان، ئه‌وه‌ش نییه که بڵێیت خێره‌که وایه که هی ئه‌وانی تر که‌م ده‌بێته‌وه، خۆ ئه‌مه هه‌زار کڕۆن نییه تۆ ته‌وزیعی بکه‌یت هه‌ر یه‌کی سه‌د کڕۆن و دووسه‌د کڕۆنیان به‌ر که‌وێت دوایی له کۆتاییدا که‌سانێکی تر به‌ریان نه‌که‌وێت و هیچیان بۆ نه‌مێنێته‌وه؛ سه‌وابی قورئانه‌که بۆ خۆی زۆره که خوای په‌روه‌ردگاریش بیگه‌یه‌نێت به‌وان، ان شاء اللّه به شێوه‌یه‌کی وا ده‌یگه‌یه‌نێت که له ئه‌جری تۆش که‌م نه‌بێته‌وه‌و به‌وانیشی ده‌گه‌یه‌نێت ان شاء اللّه.

یه‌که‌م به نیسبه‌تی خه‌تمی قورئانه‌وه که ده‌گات یان نا؟ بۆچوونی په‌سه‌ند لای ئێمه ئه‌وه‌یه که به‌ڵی بۆ مردوو ده‌گات. ده‌رباره‌ی گه‌یشتنی به زیندووش که ئایا پێی ده‌گات یان نا؟ هه‌ندێک له شافیعیه‌کان و حه‌نه‌فیه‌کان و حه‌نبه‌لیه‌کان ده‌فه‌رموون به‌ڵێ پێی ده‌گات و ئیبنو عوسه‌یمینیش (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێ: به‌ڵێ پێی ده‌گات.[1] ئه‌وه‌ش که ده‌ڵێت: ئایا ده‌کرێت بۆ خۆشه‌ویسته‌که‌شمی بخوێنم؟ به‌ڵێ ده‌شێت؛ واللّه تعالی أعلم.

عوله‌ما به شێوه‌یه‌کی گشتی راجوێن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که خێری قورئان خوێندن هه‌دیه بکرێت بۆ که‌سێکی تر؛ هه‌ندێک ده‌فه‌رموون ناگات به مردووه‌کان، هه‌ندێکی تر فه‌رموویانه به‌ڵێ ده‌گات و ئه‌مه بۆچوونی زۆرینه‌شه. واته ئه‌و خوێندنه‌ی که بۆ نموونه من ئێستا قورئان ده‌خوێنم و دوایی ده‌ڵێم یاڕه‌ببی خوایه سه‌وابی ئه‌م قورئانه‌ی که خوێندوومه بیگه‌یێنه به دایک و باوکم و به خوشک و براکانم و به که‌س و کارم، به مردووه‌کانم. به‌ڵام بۆ زیندووه‌کان وا نازانم پێیان بگات؛ بۆیه جه‌نابیشت ته‌رکیزی بکه‌یته‌وه سه‌ر هه‌ندێک که‌سی تایبه‌ت باشتره، سه‌ر دایک و باوکی خۆت یان مردووه‌کانت که عه‌زیز بوون له لات و بۆیان بنێریت ان شاء اللّه.

 وا نازانم؛ گوێ گرتن له قورئان به‌ته‌ئکید سه‌وابێکی باشی هه‌یه به‌ڵام که تۆ قورئانه‌که خۆت بیخوێنیته‌وه‌و ده‌م و له‌فزیشت ده‌جووڵێنیت له‌گه‌ڵیداو خۆیشت گوێ له خۆت ده‌گریته‌وه (چونکه ئه‌گه‌ر تۆ که‌سێکی تر قورئان ده‌خوێنێت و گوێی لێ ده‌گریت، ئه‌گه‌ر خۆیشت بیخوێنیت هه‌ر گوێ له خۆت ده‌گریته‌وه)، پاشان زیاده‌کانی تری که چاوت به‌کار ده‌هێنیت و ماندووبوونت پێوه‌ی، ئه‌وانه به‌ته‌ئکید ئه‌جری تایبه‌تی خۆتی له‌سه‌ر وه‌رده‌گریت و ئه‌مه‌ش وه‌کو پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) فه‌رمووی: بۆ هه‌ر پیتێک ده خێره، «ألف لام میم» یه‌ک حه‌رف نییه، ئه‌لیف حه‌رفێکه‌و ده خێری هه‌‌یه‌و لام حه‌رفێکه‌و ده خێری هه‌‌یه‌و میمیش حه‌رفێکه‌و ده خێری هه‌‌یه‌.[1]

خوای گه‌وره باسی قورئان خوێندنی فه‌جر ده‌کات که هه‌ندێک له موفه‌سسیرین له یه‌کی ده‌ده‌نه‌وه که خودی قورئان خوێندنه‌و هه‌ندێکی تریش به نوێژ له یه‌کی ده‌ده‌نه‌وه؛ که ده‌فه‌رموێ: «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُوداً» [الإسراء: 78]؛ «به‌ڕاستی فریشته‌کانی شه‌و و رۆژ له قورئان خوێندنی (یان نوێژی) به‌یانیدا ئاماده‌ن». دیاره قورئان له هه‌موو وه‌ختێکدا هه‌ر گومانی تێدا نییه که ئه‌جرو پاداشتی هه‌یه به‌ڵام به‌ته‌ئکید و بێگومان له کاتی سپێده‌ی به‌یانیان و نوێژی به‌یانی و له شه‌ونوێژیشدا ئه‌جره‌که‌ی زۆرتره.

له نوێژی عیشادا بیخوێنه، له ته‌راویحدا بیخوێنه، له شه‌ونوێژو ویتردا بیخوێنه، یان پاش نوێژه‌کانت دانیشه‌و

قیڕائه‌تی بکه. ئه‌گه‌ر له‌به‌رت نییه قورئانه‌که‌ بگره به ده‌سته‌وه، ئه‌گه‌ر له به‌ریشته سووره‌تی مولکی تێدا ده‌خوێنیت خوا لێت قبووڵ کات. جا مه‌به‌سته‌که‌ی ئه‌م به‌ڕێزه ئه‌وه‌یه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێ: پێش خه‌وتن بیخوێنن، ئه‌میش ده‌ڵێت که شه‌و ناخه‌وم، ئایا هه‌ر بۆم هه‌یه بیخوێنم و خێره‌که‌یم ده‌ست ده‌که‌وێت؟ به‌ڵێ ان شاء اللّه.

نه‌خێر به بیسمیللا ده‌ست پێ ناکات و هه‌ر یه‌کسه‌ر ده‌ست پێ ده‌که‌ین، بێ ئه‌وه‌ی بیسمیللا بکه‌ین راسته‌وخۆ ده‌ڵێین: «بَرَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ» [التوبة: 1]، چونکه بیسمیللای تێدا نییه هه‌روه‌کو له سه‌یدنا عوسمانه‌وه (ره‌زای خوای لێبێت) به‌و شێوه‌یه هاتووه‌و هه‌تاکو رۆژی قیامه‌تیش هه‌ر وا ده‌ڕوات و عوله‌ما له‌سه‌ری موتته‌فیقن.

به‌ڵێ جائیزه‌و هیچ ئیشکالێکی تێدا نییه، چونکه مۆبایله‌که که قورئانه‌که‌ت به شێوازێکی ئه‌لیکتڕۆنی نیشان ده‌دات ئه‌وه موسحه‌فی حه‌قیقی نییه‌و ده‌ست لێدانیشی کێشه‌ی نییه. خودی قورئان خوێندنه‌که‌ش بۆ ئافره‌ت له‌و کاتانه‌دا شیاوه، بۆ نموونه له‌به‌ریه‌تی و ده‌یخوێنێت. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش بزانین که زانایان فه‌رموویانه ئه‌گه‌ر کتێبی ته‌فسیر بوو که که‌لیماته به‌شه‌ریه‌که‌ی که ته‌فسیری پێ کرابوو زۆرتر بوو له ده‌قی قورئانه‌که ئه‌وه‌ش ده‌توانیت به بێ ده‌سنوێژ هه‌ڵیبگریت و یان ئافره‌ت له حه‌یزو زه‌یستانیدا ده‌ستی لێبدات و هه‌ڵی بگرێت. بۆیه مۆبایله‌که هیچ ئیشکالێکی تێدا نییه چ بۆ حه‌یزدارو چ زه‌یستان.

ئه‌وه یه‌کێکه له‌و راجوێییانه له نێوان زانایانی ئیسلامدا، هه‌رچه‌نده چوار پێشه‌وا به‌ڕێزه‌که‌و هاوشانه‌کانیشیان وه‌کو ئه‌وزاعی و ئیسحاق و عه‌بدوڵڵای کوڕی موباره‌ک و ئه‌بوسه‌ورو ئه‌و به‌ڕێزانه‌ی تر هه‌موویان ره‌ئیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه که پێویسته به ده‌سنوێژه‌وه قورئان هه‌ڵبگریت و به ده‌سنوێژیشه‌وه ده‌ستی لێ بده‌یت، چونکه له فه‌رمووده‌یه‌کدا که ئیمامی مالیک (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) گێڕاوێتیه‌وه له عه‌بدوڵای کوڕی ئه‌بی به‌کره‌وه که فه‌رمووده‌یه‌کی موڕسه‌له واته سه‌حابیه‌که‌ی لێ که‌وتووه، ده‌فه‌رموێت: پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه‌ الصّلاة والسّلام) نامه‌‌یه‌کی نارد بۆ عه‌مری کوڕی حه‌زم بۆ ئه‌هلی یه‌مه‌ن فه‌رمووی: «لَا يَمَسُّ الْقُرْآنَ إِلَّا طَاهِرٌ»[1]؛ «که‌س نابێت ده‌ست بدات له قورئان غه‌یری ئه‌و که‌سه‌ی که پاکژه». جا پاکژو تاهیره‌که ئیمامان ئیبنو ته‌یمییه‌و ئیبنولقه‌ییم (ره‌حمه‌تی خوایان لێبێت) به‌وه‌یان له یه‌ک داوه‌ته‌وه که مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه که جه‌نابه‌تی له‌سه‌ر نه‌بێت بۆیه ئه‌وان ته‌فسیلاتێکی زۆریان داوه‌تێ و توێژینه‌وه‌یان‌ له‌سه‌ر ئه‌م فه‌رمووده‌ش هه‌ر کردووه‌و بۆچوونی ئه‌وانی تریشیان هێناوه‌ته‌وه. ئیبنولقه‌ییم پاش توێژینه‌وه ده‌فه‌ر‌موێ: ده‌سنوێژیشی نه‌بێت جائیزه ده‌ست بدات له قورئان.

   بۆیه ئێمه ده‌لیلێکی قه‌تعیمان له‌سه‌ر ئه‌وه نییه که مه‌نعی هه‌ڵگرتنی قورئان بکات له‌ بێ ده‌سنوێژ. فه‌رمووده‌که‌ش وه‌کو وتم موڕسه‌له‌و ئیمامی نه‌وه‌ویش ده‌فه‌رموێت: زه‌عیفه، به‌ڵام هه‌ر ئه‌و خۆشی ده‌فه‌رموێ: رێگاکانی فه‌رمووده‌که زۆرن و ده‌بێته به‌ڵگه‌؛ ئه‌مه بۆچوونی ئه‌لبانیشه (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت). ئه‌لبانیش ده‌فه‌رموێ: سه‌حیحه.[2] پێشتریش داره‌قوتنی و ئیمامی به‌یهه‌قی و ئیمامی حاکم هه‌موو فه‌رمویانه سه‌حیحه به مه‌جمووعی رێگاکانی.

   ئێمه‌ش ئێستا باوه‌ڕمان وایه‌و ده‌ڵێین به مه‌جمووعی رێگاکانی سه‌حیحه‌و که‌واته بۆچوونی ئه‌و تۆژێه‌ره‌وه به‌ڕێزانه وه‌رده‌گرین که فه‌رموویانه بۆ ده‌ستدان له قورئان یان هه‌ڵگرتنی پێویسته ده‌سنوێژت هه‌بێت. هه‌روه‌ها ده‌ستدان له‌و به‌رگه‌شه‌وه که پێیه‌وه نووساوه، به‌ڵام قاپه‌که‌ی هیچ ته‌ئسیرێکی نییه ده‌سنوێژیشت نه‌بێت یه‌عنی قورئانه‌که له ناو قاپێکدایه‌و هه‌ڵیده‌گریت و ده‌یگوێزیته‌وه، ئه‌مه کێشه‌ی نییه‌و ده‌سنوێژیشی ناوێت.

به‌ڵێ به‌ته‌ئکید دروسته‌و ئیشکالی تێدا نییه که ئه‌حکامی ته‌جویدیشی له‌گه‌ڵدا هه‌یه‌و به ئاوازێکی خۆشیش ده‌خوێندرێت؛ که ده‌ڵێی میسر مه‌به‌ستت ئه‌وه‌یه که وه‌کو عه‌بدولباست یان حو‌سه‌ری یان ئه‌بولعه‌ینین یان ئه‌وانه‌ی تر ده‌یخوێنن و له ئێرانیش ئێستا لاساییان ده‌کرێته‌وه‌و ده‌خوێنرێت؛ به‌ڵێ بێگۆمان جائیزه.

نا به خه‌تم کردن حیساب نییه، چونکه خه‌تم کردن مه‌رجه که ده‌بێت به له‌فزی خۆت بیخوێنیت، لانی که‌م پێویسته به چرپه بێت؛ واللّه أعلم.

خه‌تمی قورئان که زۆر سه‌ریع بێت پێی ده‌وترێت حه‌در. به‌ڵێ به ته‌ئکید ئه‌و که‌سانه‌ی که شاره‌زای قورئانن یان حافز قورئانن ئه‌وانه ته‌بعه‌ن ده‌توانن زۆر سه‌ریع بیخوێنن. من بۆ خۆم وتم بیست و دوو ده‌قه یان بیست و سێ ده‌قه‌م ئه‌وێت بۆ ئه‌وه‌ی جوزئێک بخوێنم، که‌سێکی که هه‌یه بیست ده‌قه‌و له‌وانه‌شه به بیست ده‌قه‌ که‌متریش بیخوێنێت. ئینجا ئه‌و شوێنانه‌ی که له‌به‌رته‌و زۆرت خوێندۆته‌وه ئه‌وه ته‌بعه‌ن سه‌ریعتر ده‌ڕۆی له‌و شوێنانه‌‌دا. له‌وانه‌شدا که له‌به‌رت نییه یان له‌و شوێنانه‌ی که ئه‌حکامی ئافره‌تان باس ده‌کات وه‌ک سووره‌تی ئه‌حزاب یان نیساء و «هُنَّ» و «هِنَّ» و نوونی نیسوه‌ی زۆر تێدایه یان مه‌ددی زۆر تێدایه ته‌بعه‌ن تۆ ته‌ئخیرتر ده‌بیت له‌وه‌یاندا. بۆیه به‌ڵێ ده‌شێت به بیست ده‌قه که‌سێک جوزئێک بخوێنێت؛ واللّه تعالی أعلم.

ئه‌گه‌ر ئیمام بیخوێنێت بۆ تۆ حسێب نییه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر تۆ خۆت ده‌یخوێنیت، بۆ نموونه من ته‌راویح ده‌که‌م و سووره‌تی قه‌سه‌س ده‌خوێنم که جوزئی بیسته‌و خه‌تمه‌که‌می پێ ته‌کمیل ده‌که‌م، دوایی که ئه‌و جوزئه‌م ته‌واو کرد ده‌چمه سه‌ر جوزئی بیست و یه‌ک، داده‌نیشم چورمه‌شقی دوای نوێژه‌که‌م و جوزئی بیست و یه‌ک ده‌خوێنم، به‌ڵێ ئه‌و کاته هه‌مووی به خه‌تمی قورئان حسێبه.

به‌ڵێ وه‌کو ئه‌جرو سه‌وابه‌که‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێ: ئه‌جرو سه‌وابه‌که‌ی وه‌کو

ئه‌وه وایه.[1] ئه‌گینا ناشێت که‌سێک وا بزانێت به‌س سێ جار بڵێت «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ. قُل هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» و سێسه‌د خێری گه‌یشت، ئیتر وا بزانێت هه‌موو قورئانی به‌و شێوه‌یه خوێندوو‌ه‌و پێویستی به‌وه نامێنێت که سووره‌ته‌کانی تر بخوێنێت! تۆ داوات لێ کراوه که مادام ده‌توانیت قورئان بخوێنیت و خه‌تمی قورئانه‌که بکه‌یت وه‌کو یاوه‌رانی به‌ڕێز؛ پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) که وه‌سیه‌تی بۆ ئیبنو عه‌بباس کرد فه‌رمووی: له سێ رۆژ که‌متر نه‌بێت که ده‌یخوێنیت. که‌وابوو وه‌کو رێسایه‌کی گشتی له‌نێوان سێ رۆژ بۆ مانگێکدا ده‌یانخوێند، به‌ڵام یه‌کێکی وه‌کو خالیدی کوڕی وه‌لید یان ئه‌بووزه‌ری غیفاری زۆرتر به ساڵ خوێندوویانه. که‌سانێکی تریش وه‌کو ئیمامی عوسمان (خوا لێی رازی بێت) شه‌وێک له ویتردا هه‌موو قورئانی خوێند!

دیاره مه‌به‌ستی ته‌رجومه‌و ته‌فسیره‌که‌یه‌تی؛ ئه‌مه وا نازانم به خه‌تم حیساب ببێت، به‌ڵام به‌ته‌ئکید ئه‌جری تایبه‌تی خۆی ده‌ست ده‌که‌وێت، ئه‌جری موداره‌سه‌و لێکۆڵینه‌وه‌ی قورئان، نه‌ک وه‌کو ئه‌جری قورئان خوێندنه‌که که به هه‌ر پیتێکی ده خێرت بۆ ده‌نووسرێت و یه‌ک بیسمیللا بکه‌ی ١٩٠ پاداشتت هه‌یه.

به‌ڵێ بیخوێنه‌ به‌رده‌وام، که تێی ناگه‌یت خۆ ئه‌جره‌که‌ت هه‌ر ده‌ست ده‌که‌وێت. که‌سێک بڵێت «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ. قُل هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» سێسه‌د خێری بۆ ده‌نووسرێت، چونکه به‌سمه‌له‌که نۆزده حه‌رفه‌و «قُل هُوَ اللَّهُ أحَدٌ»یازده حه‌رفه که ده‌کاته سی، هه‌ر پیتێکیش ده‌ به‌رانبه‌ره، ته‌واو ئه‌وه سێسه‌د خێرت بۆ نووسراوه.[1] ئیتر بۆ نایخوێنیت؟ به‌ڵێ قورئانه‌که بخوێنین و له ده رۆژی کۆتایی ره‌مه‌زانیشدا زۆرتری بکه‌ین، چونکه هه‌م پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) و هه‌م یاوه‌ران له ده رۆژی کۆتاییدا زۆرتر قورئانیان خوێندووه‌و نوێژکردن و عیباده‌ت کردنه‌کانی تریشیان زۆرتر بووه بۆیه ئێمه‌ش زه‌روورییه لانی که‌م له ره‌مه‌زانه‌که‌دا سێ خه‌تم بکه‌ین.

نا فه‌رز نییه، خه‌تمی قورئان هه‌ر فه‌رز نییه له‌سه‌ر که‌س به‌ڵام ته‌بعه‌ن تۆ خێر بۆ خۆت په‌یا ده‌که‌ی که زۆر قورئان ده‌خوێنیت؛ پێغه‌مبه‌ری خواش (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێ: به هه‌ر حه‌رفێک ده خێرت ده‌ست ده‌که‌وێت.[1] ده‌ی که‌واته تۆ سووره‌تی به‌قه‌ره بخوێنیت چه‌ندت خێر ده‌ست ده‌که‌وێت؟ قورئان هه‌مووی خه‌تم بکه‌یت چه‌ندت ده‌ست ده‌که‌وێت؟ له‌به‌ر ئه‌وه هه‌وڵ بده لانی که‌م خه‌تمێکی قورئانه‌که بکه‌یت له ره‌مه‌زاندا. پاشان جوبره‌ئیل (سه‌لامی خوای لێبێت) ده‌هاته خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) و خه‌تمی قورئانی له‌گه‌ڵدا ده‌کرده‌وه. یاوه‌رانی پێغه‌مبه‌ری خواش (علیه الصّلاة والسّلام) و هه‌روه‌ها تابیعین و موسوڵمانانی تر هه‌مووی حه‌ریس بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که له ره‌مه‌زاندا خه‌تمه‌که بکرێته‌وه. جا زانایانی سه‌له‌ف و پێشه‌وا به‌ڕێزه‌کانی ئۆممه‌ته‌که‌مان هه‌یانبووه زۆری قورئان خوێندووه‌و له ره‌مه‌زاندا زیاتریان کردووه وه‌کو ئیبنوعه‌بباس که خۆی هه‌ر سێ رۆژ جارێکی خه‌تم کردووه! یه‌کێکی وه‌کو ئیبراهیمی نه‌خه‌عی ده‌گێڕێته‌وه که ده‌فه‌رموێ: ئه‌سوه‌د که خاڵیه‌تی قورئانی له دوو شه‌ودا له ره‌مه‌زاندا خه‌تم ده‌کرد وه‌کو له «سیر أعلام النبلاء»‍دا هاتووه که کتێبی ئیمامی زه‌هه‌بییه (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت). جا ئیمامی زه‌هه‌بی ئیمامێکی به‌ڕێزی ئوممه‌ته، ته‌مه‌نی 85 ساڵ بوو که کۆچی دوایی کرد 165 کتێبی نووسیبوو، یه‌کێک له کتێبه‌کان تاریخی ئیسلامه که 53 به‌رگه، ئه‌مه‌ش کتێبێکی تریه‌تی (سیر أعلام النبلاء) که 27 به‌رگه. هه‌روه‌ها هه‌ر ئیمامی زه‌هه‌بی نه‌قڵی کردووه له به‌رگی پێنجه‌م له باسی قه‌تاده‌دا که عالمێکی ئێجگار گه‌وره بووه‌و خودی زه‌هه‌بی ده‌فه‌رموێت: موعجیزه‌ی ئه‌قڵ و بیرو هۆشی ئینسانه چونکه ئه‌وه‌نده‌ی شت له‌به‌ر بووه! جا ده‌رباره‌ی قه‌تاده (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێ: به حه‌وت رۆژ قورئانی خه‌تم ده‌کرد وه‌ک عاده‌تی خۆی، به‌ڵام که ره‌مه‌زان ده‌هات ده‌یکرد به سێ، هه‌ر سێ رۆژ جارێکی خه‌تم ده‌کرده‌وه، که ده‌گه‌یشته ده شه‌وی ئه‌خیری ره‌مه‌زان هه‌موو شه‌وێک خه‌تمی ده‌کرد! ئیمامی نه‌وه‌ویش (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) به سه‌نه‌دی سه‌حیحه‌وه له کتێبی «التبیان فی آداب حملة القرآن»، لاپه‌ڕه 74 ده‌فه‌رموێ: موجاهید که ئه‌ویش هه‌ر پێشه‌وای تابیعینه هه‌موو شه‌وێکی ره‌مه‌زان خه‌تمی قورئانه‌که‌ی ده‌کرد. هه‌روه‌ها قاسمی کوڕی حافز ئیبنو عه‌ساکری دیمه‌شقی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له باوکیه‌وه ده‌گێڕێته‌وه که حه‌ریس بوو له سه‌ر نوێژی جه‌ماعه‌ت و تیلاوه‌تی قورئان و هه‌موو هه‌ینییه‌ک واته حه‌فته‌و حه‌فته خه‌تمی قورئانی ده‌کرد و له ره‌مه‌زانیشدا هه‌موو رۆژێک خه‌تمه‌که‌ی ده‌کرد. حه‌تتا ئیمامی شافیعی ریوایه‌ت هه‌یه که له رۆژێکدا دوو جاری خه‌تم ده‌کرد.

   جا خه‌ڵکێک پێی وایه ئه‌مه شتێکی زۆر ئه‌سته‌مه! ئه‌گه‌ر خوای په‌روه‌ردگار لێمان قبووڵ بکات من خۆم دوێنێ جوزئێکم خوێند که زیاتریم له‌به‌ر بوو بیست و یه‌ک ده‌قه‌م پێ چوو بۆ ئه‌و جوزئه، شوێنیش هه‌یه له‌وه که‌متر به بیست ده‌قه ده‌یخوێنم؛ ده‌ی باشه ئه‌گه‌ر من به بیست ده‌قه بیخوێنم مه‌عنای وایه ده‌توانم به نزیک حه‌وت هه‌شت سه‌عات خه‌تمێکی قورئان بکه‌م! بۆیه یه‌کی وه‌کو ئیمامی شافیعی که دوو جاری خه‌تم کردووه بۆ ئه‌و شتێکی ئه‌سته‌م نه‌بووه؛ بۆ نموونه له نوێژی زوحادا خوێندوێتی، له شه‌ونوێژدا خوێندوێتی، له‌به‌رئه‌وه شتێکی سروشتی بێت به لاشتانه‌وه که خه‌ڵکێک بتوانێت ئا به‌و شێوه‌یه بیخوێنێت.

   به‌ڵام ئیمامی نه‌وه‌وی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێ: بۆ ئه‌و که‌سه‌ی که خزمه‌تی کارو باری موسوڵمانان ده‌کات و وه‌ڵام ده‌داته‌وه یان مه‌سه‌له‌ن شت له قورئانه‌که ئیستنبات ده‌کات و ده‌رسی ته‌فسیری لێ وه‌رده‌گرێت یان علووم قورئان و ئه‌وانه ده‌ڵێته‌وه باشتر وایه زۆر به ته‌ئه‌ننی واته زۆر له‌سه‌رخۆو هێدی بیخوێنێته‌وه‌و زیاتر ته‌ئه‌ممولی لێ بدات و سه‌رنجی لێ بدات هه‌تاوه‌کو ده‌رسی لێوه وه‌ربگرێت. ئه‌وه‌ش به‌ته‌ئکید وایه، به‌ڵام من پێم وایه له ره‌مه‌زاندا ده‌توانیت سه‌ریعتر بیخوێنیت و ئه‌وه‌ش که ئیمامی نه‌وه‌وی (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێ، هه‌ڵیبگرێت بۆ مانگه‌کانی تری ساڵه‌که، ئه‌و کاته زیاتر هه‌وڵ بدات که فێری ته‌فسیر ببێت و فێری ده‌رسه‌کانی تر ببێت له قورئانی پیرۆز.

نا شه‌رت نییه بیخوێنیت، ئه‌و دوعایه‌ی که نووسراوه‌و هه‌ندێک ده‌ڵێن دوعای ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه‌یه (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) و هه‌ندیكی که‌ش له هه‌ندێک زانای تره‌وه ریوایه‌تیان کردووه، به‌ڵام دوعاکانیش جیاوازن. هه‌ندێکیش ده‌ڵێن دوعای ئیمامی سیووتیه (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) که ساڵی 911ی ک.م کۆچی دوایی کردووه.

   به‌ڵام به گشتی دوعا کردن له‌دوای خه‌تمی قورئان به‌ڵێ جائیزه‌و یاوه‌رانی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) کردوویانه‌و پێشه‌وایانی دینیش له تابیعین و ئه‌هلی سه‌له‌ف هه‌موویان دوعاکانیان کردووه به‌ڵام هه‌ر یه‌که‌و به جۆرێک دوعای کردووه‌و ده‌شێت ئه‌و دوعایه‌ش بخوێنیت که له قورئانه‌که‌دا نووسراوه‌و ناڵێم ئه‌و دوعایه‌ مه‌که، ده‌شێت ئه‌و دوعایه‌ش بکه‌یت به‌ڵام دوعای تریش هه‌ر بکه بۆ ئه‌وه‌ی نه‌یکه‌ی به عاده‌ت که هه‌ر ئه‌و دوعایه بکه‌یت و بۆت ببێت به بیدعه. به‌ڵام وه‌کو وتیشمان خوێندنی ئه‌و دوعاو هیچ دوعایه‌کی تریش مه‌رج نییه؛ واللّه أعلم.

ده‌بێت ئه‌وه بزانین که نوونی جه‌مع له زمانی عه‌ره‌بیدا بۆ دوو شته، بۆ دوو واتا به‌کار ده‌هێنرێت: کۆو به‌مه‌زن دانان؛ بۆ نموونه که ده‌ڵێین: «عملنا» واته ئێمه چه‌ند که‌س کردمان، ئه‌مه بۆ کۆیه. بۆ به مه‌زن دانانیش وه‌ک ئه‌وه‌ی له نامه‌یه‌کی ره‌سمیدا که یه‌ک که‌س ئیمزای کردووه، بۆ نموونه ته‌نها مودیرێک ئیمزای کردووه به‌ڵام نووسراوه: وا ئه‌م نامه‌مان بۆ ناردن تکایه فڵان شتمان بۆ بکه‌ن. ده‌ی خۆ هه‌ر یه‌ک که‌سیش ئیمزای کردووه. ئه‌مه‌ ده‌چێته بابی «خۆ به مه‌زن دانان»؛ «تعظیم لنفسه». بۆیه که خوای گه‌ورە‌ش ئه‌م نوونه به کار ده‌هێنێت بۆ به مه‌زن دانانی خۆیه‌تی نه‌ک بۆ کۆ! بۆیه له هه‌ر شوێنێکدا ته‌عزیم و به گه‌وره دانان پێویست بووه خوای گه‌وره ئه‌م نوونه‌ی به‌کار هێناوه، وه‌ک هه‌مان ئایه‌ت که ئاماژه‌ت پێداوه. له‌وێشدا که عیلاقه‌ی به عیباده‌ته‌کانه‌وه هه‌یه خوای په‌روه‌ردگار به حه‌سر هێناوێتی و ئیتر نوونیشی به‌کار نه‌‌هێناوه، وه‌ک: «فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ» [العنکبوت: 56]، لێره‌دا «فَإِيَّايَ» زه‌میری مونفه‌سیله‌و پێش که‌وتووه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی حه‌سری عیباده‌ته‌که بکاته‌وه له خوای په‌روه‌ردگار، ‌که بۆ غه‌یری خوای په‌روه‌ردگار نابێت بکرێته‌وه، ئه‌وه‌یه سه‌به‌به‌که‌ی؛ واللّه تعالی أعلم.

ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه (ره‌حمه‌تی خوای لێبێت) له مه‌جمووعی فه‌تاوادا، به‌رگی یه‌که‌م، لاپه‌ڕه 290 ده‌فه‌رموێ: «فَإِنَّ اللَّهَ يُقْسِمُ بِمَا يُقْسِمُ بِهِ مِنْ مَخْلُوقَاتِهِ لِأَنَّهَا آيَاتُهُ وَمَخْلُوقَاتُهُ»؛ «خوای په‌روه‌ردگار سوێند ده‌خوات به‌و مه‌خلووقانه‌ی که سوێندی پێ خواردوون له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی هه‌ر یه‌کێک له‌مانه به‌ڵگه‌و نیشانه‌ی عه‌زه‌مه‌تی خوای په‌روه‌ردگارو به‌دینهێنراوی ئه‌ون»، «فَهِيَ دَلِيلٌ عَلَى رُبُوبِيَّتِهِ وَأُلُوهِيَّتِهِ وَوَحْدَانِيِّتِهِ وَعِلْمِهِ وَقُدْرَتِهِ وَمَشِيئَتِهِ وَرَحْمَتِهِ وَحِكْمَتِهِ وَعَظْمَتِهِ وَعِزَّتِهِ فَهُوَ سُبْحَانَهُ يُقْسِمُ بِهَا»؛ «ئه‌مانه به‌ڵگه‌و ده‌لیلن له‌سه‌ر په‌روه‌ردگارێتی و ئولووهیه‌ت و وه‌حدانیه‌ت و زانست و تواناو ویست و ره‌حمه‌ت و حیکمه‌ت و مه‌زنی و عیززه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی خوای گه‌وره»، خوای په‌روه‌ردگار سوێند به‌مانه ده‌خوات چونکه: «لِأَنَّ إقْسَامَهُ بِهَا تَعْظِيمٌ لَهُ سُبْحَانَهُ»؛ «سوێند خواردنه‌که‌ی به‌م مه‌خلووقاته به مه‌زن دانانی خۆیه‌تی»، «وَنَحْنُ الْمَخْلُوقُونَ لَيْسَ لَنَا أَنْ نُقْسِمَ بِهَا بِالنَّصِّ وَالْإِجْمَاعِ»؛ «به‌ڵام ئێمه‌ی خه‌لقکراو و به‌دیهێنراو بۆمان نییه سوێند به غه‌یری خوای په‌روه‌ردگار بخۆین به به‌ڵگه‌ی ده‌ق و کۆڕا». ئاخر فه‌رمووده‌کان و کۆڕای زانایان به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه که نابێت سوێند به غه‌یری خوای په‌روه‌ردگار بخۆین.

   بۆیه که خوای گه‌وره سوێند به مه‌خلووقێکی ده‌خوات له‌به‌ر ئه‌وه‌یه که موهیمم و گرنگن و به‌ڵگه‌شن له‌سه‌ر هێزو ده‌سه‌ڵاتی خوای گه‌وره؛ بۆ نموونه که ده‌فه‌رموێ: «فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ» [الواقعة: 75]، لێره‌دا ئه‌مه سوێند به ئه‌ستێره‌کان نییه به‌ڵکو سوێنده به شوێنی ئه‌ستێره‌کان؛ ئه‌و ئه‌ستێره‌ی ئێمه سه‌یری ده‌که‌ین و تیشکه‌که‌یمان ده‌گاتێ ئه‌وه ده‌مێکه‌یه ئه‌ستێره‌که له‌و شوێنه نه‌ماوه‌و به ملیۆن ساڵ له‌وێوه تێپه‌ڕ بووه‌و رۆیشتووه! ئه‌وه تیشکه‌که‌یه‌تی و هاتووه‌و ئێستا ده‌گات به ئێمه! خوا ده‌یزانێت له‌و کاته‌دا ئه‌ستێره‌که چه‌ند ملیۆن ساڵ له ئێمه دووره! بۆیه مه‌وقیع و شوێنی ئه‌ستێره چه‌ند گرنگ و موهیممه چونکه تیشکیش وه‌ختێک که دێته فه‌زاوه دێته ناو هه‌واکه‌وه سورعه‌تی فه‌رق ده‌کات و شکانه‌وه‌ی فه‌رق ده‌کات له پێش ئه‌وه‌ی بێته ناو ئه‌م چوارسه‌دهه‌زار کیلۆمه‌تر هه‌وایه‌وه، پێش ئه‌وه له فه‌زایه‌کی تردایه که هه‌وای تێدا نییه، شکانه‌وه‌ی تێدا نییه به‌و شێوه‌یه به‌ڵام چۆن بڕیوێتی تا ئێره هه‌ر خوا خۆی ده‌یزانێت! بۆیه مه‌واقیعی نجووم یه‌کێکه له‌و شته گه‌ورانه که خوا سوێندی پێ خواردوون چونکه به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر گه‌وره‌یی خوا.

   ئینجا سوێندخواردن به کات، وه‌ک ده‌فه‌رموێ: «وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ» [العصر: 1-2]، کات چه‌ند شتێکی موهیممه! باشه تۆ هه‌ر بیری لێ بکه‌ره‌وه ئه‌و زه‌مانه‌ی که کات دروست بوو! ئێستا خۆمان قسه‌که که ده‌یکه‌ین و ده‌ڵێین: ئه‌و کاته‌ی که کات دروست بوو! ئه‌ی باشه که کات نه‌بووه، چی بووه؟ بۆیه ته‌نها ئه‌وه‌مان بۆ ده‌مێنێته‌وه که بڵێین: «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ» [الحدید:3]، خوای په‌روه‌ردگار کات و شوێنی دروست کرد، حه‌ره‌که‌ت و سره‌وتی درووست کرد و هه‌روه‌ها مادده‌و وزه‌ی درووست کرد.

جا بۆچی جیاوازن؟ وه‌کو موحه‌مه‌د قوتب ده‌فه‌رموێت: ئه‌و که‌سه‌ی که حوکم «بغیر ما أنزل اللّه» ده‌کات و خۆی له جیاتی خوای گه‌وره داناوه، ئه‌مه هه‌م کافره، هه‌م زاڵمه، هه‌م فاسقه! شه‌یتان بوو به مه‌لعوون و له ره‌حمه‌تی خوای گه‌وره ده‌ر کرا له‌به‌ر ئه‌وه سه‌جده‌یه‌کی بۆ ئاده‌م نه‌برد که فه‌رمانی خوای په‌روه‌ردگار بوو و شکاندی، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆی به مه‌غروور داناو وتی من باشترم له ئه‌و، چونکه خوایه من ده‌زانم و تۆ نازانیت که من باشترم له ئه‌و! ئێ باشه ئه‌م حاکمه که قانوونه‌که‌ی گۆڕیوه‌و شه‌ریعه‌تی ئیسلامی خستۆته که‌ناره‌وه سێ حوکمی کوفر گرتوویه‌تیه‌وه، جا که کوفر بیگرێته‌وه زوڵم و فسق چییه؟ زوڵم و فسق ده‌شێت موسوڵمان بێت و بیکات، ده‌ی که‌واته بۆ کافریش ده‌شێت. جا کابرا که کافر بووبێت یه‌عنی کافره‌و فاسق نییه؟ کافره‌و زاڵم نییه؟ ئێ خودی فسقه‌که‌ش هه‌ر به مه‌عنای کوفر دێته‌وه، وه‌ک قورئان ده‌فه‌رموێ: «فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» [الکهف: 50]؛ «له‌ فه‌رمانی په‌روه‌ردگاری یاخی بوو».

   جا وه‌ک پێشتریش روونمان کردۆته‌وه ئه‌و که‌سه‌ی حوکم به شه‌رعی خوا ناکات، کوفره‌که‌ی سێ مه‌جالی وه‌رگرتووه:

یه‌که‌م: یاسایه‌کی داڕشتووه موخالیف به شه‌ریعه‌تی خوای په‌روه‌ردگار: «أَمْ لَهُمْ شُرَكَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَن بِهِ اللَّهُ» [الشوری: 21]؛ «یان شوێنی ئه‌و هاوه‌ڵگه‌رانه‌ ده‌که‌ون که‌ به ‌ناوی دینه‌وه‌ به‌رنامه‌یان بۆ داناون و په‌یڕه‌وییان ده‌که‌ن بێ ئه‌وه‌ی خوا مۆڵه‌تی دابێت و پێی رازی بێت». ئه‌م که‌سه شه‌ریکی بۆ خوای گه‌وره بڕیار داوه.

دووه‌م: حوکمی خوای په‌روه‌ردگاری خستۆته لاوه: «وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ» [المائدة: 44]؛ «جا ئه‌وه‌ی حوکم و داوه‌ری به‌و به‌رنامه‌یه‌ نه‌کات که‌ خوا دایبه‌زاندووه‌، ئائه‌وانه‌ بێ باوه‌ڕن»، جا ده‌شێت یاساکه یاسای فه‌ڕه‌نسی بێت یاسای ئه‌مریکی بێت به‌ڵام حاکمه‌که ته‌نفیزی کردووه‌و پێی کافر ده‌بێت، چونکه حوکمی کوفری ته‌نفیز کردووه جگه له لادانی شه‌ریعه‌ته‌که، لادانی شه‌ریعه‌ته‌که خۆی کوفره، ته‌شریع و داڕشتنی یاسا کوفرێکی تره، هێنانی شه‌ریعه‌تی یه‌کێکی ترو حوکم پێ کردنی کوفرێکی تره، فه‌رز کردنی وه‌کو یاسا کوفرێکی تره که ئیمزای کردووه‌و موخالیف به شه‌ریعه‌تی ئیسلامه. جا فه‌رقیش ناکات حاکمه‌که کێ بێت و له کوێ بێت هه‌ر پێی کافر بووه، چونکه کردوێتی به یاساو له دادگاکاندا حوکم به‌وه ده‌کرێت.

   سێیه‌م: خه‌ڵکه‌که‌ی وا لێ کردووه حوکمی پێ بکه‌ن، واته داوه‌رێتی بردۆته لای ئه‌و که ئایه‌تی ٦٠ی نیساء ده‌یگرێته‌وه: «أَلَم تَرَ إلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُواْ أَن يَكْفُرُواْ بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلاَلاً بَعِيداً»؛ «ئایا نه‌تڕوانیوه‌ته‌ ئه‌و (دووڕووانه‌ی) لافی ئه‌وه‌ لێ ده‌ده‌ن گوایه‌ به‌ڕاستی باوه‌ڕیان هێناوه‌ به‌وه‌ی که‌ بۆ تۆ ره‌وانه ‌کراوه‌‌و به‌وه‌ش که‌ پێش تۆ ره‌وانه ‌کراوه‌ (بۆ پێغه‌مبه‌ران)! که‌چی ده‌یانه‌وێت روو بکه‌نه‌ تاغووتان تا دادوه‌ریان له‌ نێواندا بکه‌ن و چاره‌سه‌ری کێشه‌کانیان بکه‌ن! له‌کاتێکدا به‌‌ڕاستی فه‌رمانیان پێ دراوه‌ که‌ باوه‌ڕیان به‌ تاغووت نه‌بێت، شه‌یتانیش ده‌یه‌وێت گومڕایان بکات به‌ گومڕاییه‌کی دوورو بێ سنوور». ئه‌مانه هه‌رسێکی مه‌ناتی کوفره‌که‌ن و ئه‌و ئایه‌ته ده‌یانگرێته‌وه.

   ده‌رباره‌ی « فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ» [المائدة: 45] یان «فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» [المائدة: 46] هه‌ندێک له زانایان فه‌رموویانه ئه‌وه باسی ئه‌هلی کیتاب ده‌که‌ن، چونکه ئه‌سڵی ئایه‌ته‌که له‌سه‌ر ئه‌هلی کیتاب هاتۆته خواره‌وه. هه‌ندێکی تر ده‌فه‌رموون عیلاقه‌ی به موسوڵمانیشه‌وه هه‌یه به‌ڵام موسوڵمانه‌که له یه‌ک حاڵه‌تدا ئه‌مه‌ی کردووه، له یه‌ک حاڵه‌تدا حوکمه‌که‌ی خوای په‌روه‌ردگاری جێبه‌جێ نه‌‌کردووه. بۆیه ته‌واو ئه‌و زانایانه‌ش هه‌ر له زانایانی سه‌رده‌مه‌وه تا ئێستا، له ئیبنو بازو موحه‌ممه‌دی کوڕی عه‌بدولوه‌ههابه‌وه تا ده‌گاته‌وه ته‌به‌ری و تا ده‌گاته‌وه سه‌حابیه به‌ڕێزه‌کان وه‌ک ئیبنو عه‌بباس و ئه‌وانی تر، هه‌موو ئه‌وانه‌ی که فه‌رموویانه کوفری ئه‌م که‌سه کوفری گه‌وره نییه‌و له دین نایکاته ده‌ره‌وه، ده‌ڵێن: «في واقعة»؛ «ئه‌گه‌ر له یه‌ک حادیسه‌و رووداودا بێت». بۆیه نموونه‌شیان هێناوه‌ته‌وه‌و فه‌رموویانه: ئه‌گه‌ر هات و غه‌نیمه‌تی ته‌وزیع کرد به‌ڵام پشکی خۆی زۆرتر داناو به پێی ئایه‌ته‌که ته‌وزیعی نه‌کرد یه‌عنی شمشیرێکی زۆر جوانی به‌رده‌ست که‌وتووه‌و هه‌ڵیگرتووه بۆ خۆی و نه‌یخسته‌وه ناو به‌یتولمال و ته‌وزیعی کاته‌وه به سه‌ر جه‌نگاوه‌ره‌کاندا یان دوو شمشێری بۆ خۆی هه‌ڵگرتووه، له‌م سه‌رده‌مه‌شدا کڵاشینکۆفێکی جوان، ده‌مانچه‌یه‌کی جوان و شتێکی نایابی ده‌ست که‌وتووه‌و هه‌ڵی ده‌گرێت بۆ خۆی، یان پاره‌یه‌کی زیاده یان هه‌ر شتێکی تر. ئه‌مه حادیسه‌یه‌که، هه‌واو هه‌وه‌سی خۆی زاڵ کردووه، ئه‌مه «کفرٌ دون کفرٍ»‍ه ئه‌گه‌ر ئه‌م بۆچوونه قبووڵ بکه‌ین، چونکه ئه‌گه‌ر دوو سه‌حابی ئیختیلافیان تێکه‌وت و بۆچوونیان جیاواز بوو، ئیتر بۆچوونی سێیه‌م دروست ناکرێت، چونکه بێگومان حه‌ق له یه‌کێکیاندایه. ئاخر ئیبنو عه‌بباس که ئه‌مه‌ی فه‌رمووه (واته فه‌رموویه‌تی کوفری گه‌وره‌ نییه‌و کوفرێکی خوار ئه‌و کوفره‌وه‌یه) سه‌حابیه‌کانی تر فه‌رموویانه هه‌ر ته‌نها به حوکم نه‌کردنه‌که پێی کافر ده‌بێت، وه‌ک چۆن خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «لَّقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ ثَالِثُ ثَلاَثَةٍ» [المائدة: 17]؛ « سوێند بێت به‌خوا بێگومان ئه‌وانه‌ش بێ‌باوه‌ڕ بوون که‌ وتیان: خوا یه‌کێکه‌ له‌ سێ دانه‌ خوا»، به خودی قه‌وله‌که پێی کافر بووه نه‌ک به‌وه‌ی ئیستیحلالیان کردووه‌و له دڵیاندایه‌و نایانه‌وێت یان بڕوایان پێی نییه یان رقیان هه‌ستاوه یان ر‌قی ئێمه هه‌ڵده‌ستێنن و ئیهانه‌ت به قورئان ده‌که‌ن، نا به خودی عه‌مه‌له‌که کافر بووه. له‌به‌ر ئه‌وه زاڵم و فاسقه‌که‌ش هه‌ر ئه‌و کافره‌ ده‌گرێته‌وه که حوکمه‌که‌ی به شه‌ریعه‌تی خوا نه‌کردووه، به‌ڵام ئه‌و که‌سه‌ش ده‌گرێته‌وه که موسوڵمانه‌و ئیمانی هه‌یه، حوکمه‌کانی تری هه‌موو به شه‌ریعه‌تی خوای گه‌وره کردووه‌و باوه‌ڕیشی وایه حوکمی خوای گه‌وره چاکتره، به‌س ئیتر زاڵ نه‌بوو به‌سه‌ر نه‌فسی خۆیداو حه‌زی له‌ شتێک بوو، حه‌زه‌که‌ی زیاتر بوو ته‌واو ئه‌مه‌ی بۆ خۆی دزی و ته‌واو هه‌ڵیگرت، له‌م حاڵه‌ته‌دایه که «کفرٌ دونَ کفرٍ»‍ه. ده‌ی برا ئه‌مه له کوێ قیاس ده‌کرێته‌وه به حاکمی ئه‌م وڵاتانه؟ حاکم و حکوومه‌تی ئه‌م وڵاتانه فڕیان به سه‌ر ئیسلامه‌که‌وه نه‌ماوه، ئیسلامیان فڕێ داوه‌ته که‌ناره‌وه! جگه له‌وه‌یه که به قانوونی ئه‌وان ژن ژن ماره ده‌کات و پیاو پیاو ماره ده‌کات!

سه‌ره‌تا ده‌ڵێین: ئایه‌تی «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً» حه‌قه‌و عه‌دله‌و خوای په‌روه‌دگار عه‌زابی که‌س نادات تا ئیقامه حوججه‌ی له‌سه‌ر نه‌کردبێت، ته‌نانه‌ت ئه‌و که‌سانه‌ی که پێیان ده‌وترێت ئه‌هلی فه‌تره واته له نێوان پێغه‌مبه‌رێک بۆ پێغه‌مبه‌رێکی که هاتوون، بۆ نموونه سه‌یدنا مووسا (سه‌لامی خوای لێبێت) هاتووه، دوای فه‌تره‌یه‌کی زۆر به‌نی ئیسرائیل گۆمڕا بوون و دوایی سه‌یدنا عیسا هاتووه که ده‌فه‌رموێ: «إنَّما أُرسِلتُ إِلَى خِرافِ بَني إسرائيل الضالّة»[1]؛ «من ته‌نها نێردراوم بۆ لای بۆ مه‌ڕه گێژه‌کان، مه‌ڕه سه‌رلێشێواوه‌کانی به‌نی ئیسرائیل». بۆیه که پێغه‌مبه‌ران هاتوون و پاشان مه‌سافه‌یه‌ک ماوه‌ته‌وه که پێغه‌مبه‌رێکی تر نه‌هاتووه‌و به خه‌ڵکی ئه‌و سه‌رده‌مه ده‌وترێت ئه‌هلی فه‌تره که پێغه‌مبه‌ریان بۆ نه‌هاتووه یان خه‌ڵکانێکی تر له شوێنی تر که پێغه‌مبه‌ریان پێ نه‌گه‌یشتووه، له ناوچه‌یه‌ک بوون پێغه‌مبه‌ری لێ بووه به‌ڵام ئه‌وان کۆچیان کردووه‌و رۆیشتوون بۆ شوێنێکی که له‌وێ زوڕڕیه‌تیان زیادی کردووه، ئه‌م ئه‌هلی فه‌تره‌یه پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌رباره‌یان ده‌فه‌رموێ: له رۆژی قیامه‌تدا خوای گه‌وره ئیمتیحانیان ده‌کات، ئه‌مرێکیان بۆ ده‌رده‌کات که بچنه ناو ئاگرێکه‌وه، ئه‌گه‌ر سه‌مع و تاعه‌یان ده‌ربڕی ئه‌وه ئیتر سه‌رکه‌وتوو ده‌بن، خوای په‌روه‌ردگار له‌وێ ئیمتیحانه‌که‌یان وه‌ها ده‌کات.[2] بۆیه یه‌که‌م ئایه‌ته‌که وایه‌و دادپه‌روه‌ریش هه‌ر ئه‌وه ده‌خوازێت که که‌س عه‌زاب نه‌درێت هه‌تا ئیقامه حوججه‌ی له سه‌ر نه‌کرابێت.

   پاشان ئایه‌ته‌که‌ی سووره‌تی یاسین که ده‌فه‌رموێ: «لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أُنْذِرَ آبَاؤُهُمْ فَهُمْ غَافِلُونَ»؛ ده‌رباره‌ی وشه‌ی «مَا» له‌م ئایه‌ته‌دا دوو ته‌فسیر هه‌یه:

یه‌که‌م: مای نافیه‌یه؛ واته بۆ ئه‌وه‌ی هۆشداری بده‌یته قه‌ومێک که پێغه‌مبه‌ریان بۆ نه‌چووه پێشتر.

دووه‌م: مای مه‌وسوولییه؛ یه‌عنی پێشتر پێغه‌مبه‌ری تریش چووه بۆ باب و باپیرانی ئه‌وان، به‌ڵام گوێیان به پێغه‌مبه‌ران نه‌داوه. جا که قه‌ومه‌که حساب بکه‌ین وه‌کو عه‌ره‌ب، به‌ڵێ پێغه‌مبه‌ریان بۆ هاتووه، بۆ نموونه سه‌یدنا ئیسماعیل پێغه‌مبه‌رێتیه‌که‌ی له ناو عه‌ره‌بدایه‌و هه‌روه‌ها هوود و ساڵح و پێغه‌مه‌مبه‌رانی تریش بۆ عه‌ره‌به‌کان هاتوون.

   بۆیه ئێمه له کۆی هه‌ردوو بۆچوونه‌که‌دا ده‌توانین بڵێین ئه‌م عه‌ره‌بانه وه‌کو قه‌وم په‌یامیان بۆ چووه، به‌ڵام که په‌یامی پێغه‌مبه‌رانیان لێ بڕا، ئیتر بوونه‌ته‌وه به ئه‌هلی فه‌تره؛ بۆیه ئایه‌ته‌که فه‌رمووی: قه‌ومێک که باو باپیرانیان ئاگادار نه‌کراونه‌ته‌وه، نه‌یفه‌رموو هه‌ر ئه‌سڵه‌ن قه‌ومه‌که ئاگادار نه‌کراونه‌ته‌وه! چونکه وه‌کو قه‌وم، پێشتر پێغه‌مبه‌ریان بۆ هاتووه که ناوی هه‌ندێکیانمان هێنا، به‌ڵام لێره‌دا فاسڵێک دروست بۆته‌وه‌و باوک و باپیرانی ئه‌مان بوونه‌ته‌وه به ئه‌هلی فه‌تره، چونکه پێغه‌مبه‌ریان بۆ نه‌هاتووه؛ واللّه تعالی أعلم.

ئه‌مه ئایه‌تی 83ی سووره‌تی نیسائه، خوای په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێ: «وَإِذَا جَاءهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً»؛ لێره‌دا سه‌ره‌تا باس له‌ کۆمه‌ڵه خه‌ڵکێک ده‌کات که هێشتا ئیمان له دڵیاندا ته‌واو خۆی نه‌گرتووه‌و ته‌سلیم بوونیشیان به فه‌رمانی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ماویه‌تی خۆی بگرێت، بۆیه ئه‌مانه که که‌لیمه‌یه‌کیان به‌ر ده‌ست ده‌که‌وێت یه‌کسه‌ر بڵاوی ده‌که‌نه‌وه به ناو خۆیانداو قسه‌که ده‌گه‌یه‌نن بێ ئه‌وه‌ی بیگه‌ڕێننه‌وه بۆ پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) و کاربه‌ده‌ستان. جا کاربه‌ده‌ستان (أُوْلِي الأَمْرِ) کێن که پێویسته پرسیارو روونکاریه‌که‌ی بۆ بگه‌ڕێندرێته‌وه؟ ده‌ڵێین بۆ خوله‌فای راشیدین، بۆ یاوه‌ران، بۆ والیه‌کان، بۆ نائیبه‌کان، بۆ جێگره‌کانیان و له‌دوای ئه‌وانیش بۆ کاربه‌ده‌ستانی تر، بۆ مه‌سئوولی کۆمه‌ڵ و رێکخراوه‌که‌ت، بۆ مه‌لای مزگه‌وته‌که‌، بۆ پیاوماقووڵانێک، بۆ ئه‌وانه‌ی که ده‌زانن ئیستنباتی ئه‌حکام بکه‌ن. ئه‌مه جوزئێکه له شه‌ڕی واته‌وات که روو ده‌دات؛ بۆ نموونه قسه‌‌و ئیددیعایه‌ک به‌رانبه‌ر سه‌رۆکێکی موسوڵمان ده‌کرێت و تۆ ده‌یبیستیت، ئایا تۆ یه‌کسه‌ر وه‌ری ده‌گریت و ده‌یگه‌یه‌نیته‌وه به خه‌ڵکی تر؟ نا نابێت بیگه‌یه‌نیت. بۆیه که تۆ مه‌سئوولی جه‌ماعه‌تێکی ئیسلامیت پێویسته شتێکی وا وه‌کو راپۆرتێک به‌رز بکه‌یته‌وه سه‌ره‌‌وه بۆ لای مه‌سئوولی باڵاده‌ست،  ئه‌وانه‌ی که ئه‌م وه‌سفه‌یان هه‌یه: «يَسْتَنبِطُونَهُ»، ئه‌وان ده‌توانن شیکاری بۆ بکه‌ن.

   جا ئه‌مه خۆی دوای ئه‌وه‌یه که زانیمان خه‌به‌ره‌که هه‌یه‌و بڵاو بۆته‌وه‌و خه‌ڵک باسی ده‌که‌ن به‌ڵام جێی یه‌قینی نییه، بۆیه به‌رزی ده‌که‌ینه‌وه بۆ سه‌رێ تا بزانین به چ هه‌ده‌فێک ئه‌م قسه‌یه کراوه، چونکه ئه‌وان ده‌زانن شیکاریه‌که‌ی بکه‌ن هه‌روه‌کو له ته‌فسیری قوڕتوبی و سه‌عدی و ئه‌وانی تریشدا به‌و شێوه‌یه هاتووه. له ته‌فسیری سه‌عدیدا ده‌فه‌رموێ: «يستخرجونه بفكرهم وآرائهم السديدة وعلومهم الرشيدة. وفي هذا دليل لقاعدة أدبية وهي أنه إذا حصل بحث في أمر من الأمور ينبغي أن يولَّى مَنْ هو أهل لذلك ويجعل إلى أهله، ولا يتقدم بين أيديهم، فإنه أقرب إلى الصواب وأحرى للسلامة من الخطأ. وفيه النهي عن العجلة والتسرع لنشر الأمور من حين سماعها، والأمر بالتأمل قبل الكلام والنظر فيه، هل هو مصلحة، فيُقْدِم عليه الإنسان؟ أم لافيحجم عنه؟»[1]؛ «ئه‌وان به هزرو هۆش و راو بۆچوونی رێکوپێکی خۆیان و زانستی چاک و پته‌ویان لێی تێده‌گه‌ن و راستییه‌که ده‌رده‌هێنن. جا ئه‌مه به‌ڵگه‌ی رێسایه‌کی ئه‌ده‌بی و ئه‌خلاقییه که هه‌رکاتێک باسێک ده‌رباره‌ی شتێک که‌وته نێوانه‌وه، پێویسته بسپێررێته ئه‌و که‌سه‌ی که له بابه‌تێکی وادا سه‌رده‌رچووه‌و بخرێته به‌رده‌ست ئه‌وی لێی تێده‌گات، ئیتر نابێت خۆیان بڵاوی بکه‌نه‌وه. کارێکی وا به راستی و دروستی نزیکتره‌و ئه‌گه‌ری هه‌ڵه‌کردن و به‌لاڕێچووندا که‌م ده‌کاته‌وه. هه‌روه‌ها به‌رهه‌ڵستیشه له په‌له کردن و خێرابوون له بڵاو کردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌کاندا له‌و کاته‌وه که ده‌یبیستێت، فه‌رمانیشه به تێڕوانین و لێ وردبوونه‌وه به‌ر له قسه کردن ده‌رباره‌ی که ئایا ئه‌مه شتێکی باش و خێره که ئینسان بۆی بچێته پێشه‌وه، یان نه‌خێر هیچ خێری تێدا نییه‌و با خۆی لێ بگرێته‌وه؟».

   که‌واته ئه‌وان ده‌زانن که به‌رژه‌وه‌ندیه‌که له چیدایه، ئیتر ئایا ته‌علیماتێک ده‌رده‌که‌ن و ده‌ڵێن له‌م مه‌وزووعه بێده‌نگ بن و تکایه بڵاوی مه‌که‌نه‌وه یان ده‌ڵێن باشه بڵاوی که‌نه‌وه چونکه ئیستیفاده‌یه‌کی هه‌یه؛ به‌م شێوه‌یه ده‌بێت. که‌واته وه‌کو نه‌تیجه ده‌ڵێین: «أُوْلِي الأَمْرِ»‍ه‌که مه‌به‌ست له‌وانه‌یه که ئه‌هلی عیلمن، فه‌قیهن، شیکاری سیاسین، سیاسه‌تمه‌دارن، خاوه‌ن بیرمه‌ندین، خاوه‌ن ته‌نزیماتن، خاوه‌ن مه‌سئوولیه‌تی ئه‌منین، ئه‌وانه‌ن که ئیستنباته‌که ده‌که‌نه‌وه.

ئه‌گه‌ر ئیسلام و ئیمان پێکه‌وه باس نه‌کرێن، ئه‌وه هه‌ردووکیان یه‌‌ک واتا ده‌گه‌یه‌نن؛ بۆ نموونه که ده‌ڵێین ئه‌و کابرایه ئیمانی هێناوه یه‌عنی موسوڵمان بووه، که ده‌شڵێین ئه‌و کابرایه موسڵمان بووه یه‌عنی ئیمانی هێناوه، که‌واته هه‌م موسلیمه‌و هه‌م موئمینه.

   به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێکه‌وه هاتن، وه‌ک خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی: «قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ» [الحجرات: 14]؛ لێره خوای گه‌وره جیاوازی ده‌خاته نێوانی ئیماندارێتی و ئیسلامه‌تییه‌وه؛ ده‌فه‌رموێ: ئه‌عرابیه‌کان وتیان ئێمه ئیمانمان هێناوه، خوای گه‌وره فه‌رمووی نا ئیمانتان هێشتا له دڵدا نه‌چه‌سپیوه، بڵێن ئێمه موسوڵمان بووین. که‌وابوو موسوڵمان بوون پله‌ی یه‌که‌مه، واته شایه‌تمانی هێناوه‌و داخڵی بازنه‌ی موسوڵمانێتیه‌که بووه، دوایی به ده‌ره‌جاتی ئیماندا سه‌رده‌که‌وێت و ده‌بێت به موئمین و پاشان موئمینێکی به‌قووه‌تتر. دوایی که ده‌چێته سه‌ره‌وه ده‌ره‌جه‌ی ئیحسان هه‌یه پاش پله‌کاریه‌کانی ته‌قوا. به‌م شێوه‌یه ده‌بینین که جیاوازی هه‌یه له نێوانیاندا. که‌واته هه‌ر کاتێک موئمین و موسلیم پێکه‌وه بێن،  ئه‌وه دیاره مه‌رته‌به‌و پله‌ی ئیمان حیساب ده‌کات که یه‌که‌م جار ئیسلامه، دوایی ئیمانه، دواییش ئیحسانه؛ واللّه تعالی أعلم.